"Абай шығармалары Әлихан Бөкейхановтікі болуы мүмкін": Зәуре Батаева ұлы ақынның жұмбағы туралы айтты

Отандық басылымдардың бірінде филолог Зәуре Батаеваның "Абай жұмбағы: Қазақстанның белгісіз ұлы ақыны" атты көлемді мақаласы жарық көрген еді. Ғылыми ізденістің шыққаны сол, автордың басы дау астында қалды. Тіпті, авторға "опасыз" деген сөздер айтылды. Оған себеп, Батаеваның Абай Құнанбайұлы шығармашылығына, өмірде шынайы болғанына күмән келтіруі. Автор Абай мен алаш көсемі Әлихан Бөкейханов бір адам болуы мүмкін деген ойды алға тартады. Stan.kz тілшісі Зәуре Батаевамен тілдесіп, бұл еңбектегі жазудағы басты мақсатын және Абайға бұлай "шүйлігудің" астарында не жатқанын сұрап білді. 

- Зәуре өзіңіз туралы  айтып кетсеңіз. Қайда туылдыңыз, қазір қайда тұрасыз?

- Кеңестік Қазақстанда туып-өскен, қазақ мектебінде оқыған қазақпын. Батыс Еуропада тұрамын, мамандығым – филолог. Тәуелсіз аудармашымын, әдеби аудармамен айналысамын. Әсіресе посткеңестік дәуірде пайда болған қазақ қаламгерлерінің шығармаларын әдеби баспаларға ұсыну ниетімен ағылшын тіліне аудару жұмысына көп мән беремін.

-  "Абай жұмбағы" туралы жазу ой қашан келді? Бұл ізденісті бастауға не түрткі?

- Мақаланы жазуға түрткі болған себеп көп, соның бірі – ақынға қатысты әлеуметтік желілерде жиі орын алатын пікірталаcтар. Былтыр жазда Фейсбуктегі кезекті бір сөз талас кезінде бір топ жас "Абай патша үкіметіне қарсы шығудың орнына қазақтарды орынсыз сынады" деген пікірді алға тартты. Жастармен дауласа біраз пікір жазып, аяғында Абай жайлы эссе жазуға бел будым. Яғни, мақаланы жазуға кіріскенде менің мақсатым – ақын Абайды сынаушылардан қорғау еді. 

Абайдың тарихына жалпы шолу мақсатымен Томск университетінің вебсайтынан тегін ұсынылған "Дала Уалаяты" газетінің барлық сандарын және сол заманғы орыс дереккөздерін түгел қопара бастадым. Бұл жұмысқа кем дегенде 3 ай кеткен болар. Міне қызық, 1905 жылғы Бөкейханов жазған қазанамаға дейін, "Дала Уалаятында" 1889 жылы жарияланған "Жаз" өлеңінің кейіпкері ретінде аталғанын санамағанда, ақынның аты-жөні ешбір тарихи дереккөзде аталмаған екен!

Соған қарамастан, еңбектерін 1940-1960 жылдары жазған Бекхожин, Фетисов және Сильченко тәрізді кеңес ғалымдары Абайды қазақтың "алғашқы публицисі", "ағартушысы" деп атағаны белгілі. Аталған ғалымдар бұндай мәлімдемені қандай деректерге сүйеніп жасаған, ал көшпенді мәдениеттің аса маңызды өкілі жайлы аймақтағы орыс шығыстанушылары мен онымен етене араласты-мыс орыс достары неге ешбір жазбаша дерек қалдырмаған деген сұрақтар өзімді де таңқалдыра бастады. Бұл мәселеге алғашқы қазақ ғалымдары Ғаббас Тоғжанов пен Ілияс Жансүгіров және 2008 жылы ешбір ізі жоқ ақынның өмірбаянын жаза алмай, "портретін" сомдаған орыс ғалымы Николай Анастасьев үлкен мән берген еді.

Зерттей келе, аталған ғалымдардың Бөкейханов тұлғасын жиі Абаймен алмастырғаны ақаулық емес, жиі қолданылған әдіс екенін байқадым. "Абайдың жұмбағы" деген ой сонда ғана басыма келді. Мақаланы жазуға түрткі болған тағы бір себеп – қазақтар арасындағы бітпес жік. Бұл мәселе, әсіресе, Абай жайлы сөз қозғала қалса, өршіп кететіні өте қызықты құбылыс.

Пікірлерді мұқият оқыған адам міндетті түрде байқайды: жалпы көптеген қазақтардың Абай жайлы оқығаны, білері өте аз, соған қарамастан Абайға сын айтқан адамға тарпа бас салудан ешбір именбейді. Тіпті білімді деген мырзалар мен ханымдардың өздері мақаланы оқымай жатып, мәселенің мән-жайына бармай жатып, жаппай шабуылға, тіл тигізуге кіріседі. Осы құбылыстың өзі қазақ қоғамында, қазақ мәдениетінде, қазіргі қазақ менталитетінде бір кілтипанның бар екенін айғақтайды.

Бұл құбылысқа қай тұрғыдан қарасақ та, тек қана қазақтарға тән, ерекше жағымсыз құбылыс, дегенмен ол посткеңестік қазақ қоғамының аса маңызды тұстарын ашып беретін өте пайдалы әлеуметтік көрсеткіш. 

• "Құнанбайдың ұрпағы десе, көбі қорқатын": Абайдың туыстары бүгін қалай өмір сүріп жатыр - туыс немересі әңгімелеп берді


• Нұр-Сұлтан билігі Абай мен әл-Фараби туралы мақалаға 10,7 миллион теңге жұмсамақшы

Өкінішке орай, Абайға қатысты ұрыс-керіс сондай-ақ көптеген ағайынның мәдени деңгейінің аса төмендігін көрсетіп, қоғамдағы сұмдық дөрекіліктің, білімсіздіктің, еш негізсіз менмендіктің, бәрінен де бұрын – қазақтардың КСРО құндылықтарына беріктігін ашып берді. Неге десеңіз, сайып келгенде, Абай – пайғамбар емес, ақын ғой, яғни, өнер иесі. Өнерді, оның ішінде поэзияны түсінетін адам бар, түсінбейтін адам бар. Өнер туындыларын зерттей алатын маман бар, зерттеудің не екенінен мүлдем түсінігі жоқ адамдар бар. Қаншама дарынды ақыны бар ұлттың бір ақынға осынша табынуының себебі не? Әрине, бұл – ұзақ уақыт жүргізілген кеңес идеологиясының нәтижесі. Абай – көптеген қазақтар үшін ақын емес, пұт, ескерткіш. 

-  "Абай жұмбағы" әлдекімнің тапсырысымен арнайы жазылған ізденіс емес пе?

-  Бұл пікірді біраз адам айтты. Лақап ат жамылған біреулер "рухани құндылықтарымызды жою үшін әдейі жазылған мақала" деген орысша пост жазып таратты. Бұл сұраққа қарсы "әлдекім" деген кім және сол "әлдекімдер" маған қандай мақсатпен тапсырыс беруі тиіс деп сұрар едім. Бұл тақырыпты шындап көтеретін болсақ, қазақтың болмысын, тілін, мәдениетін, тіпті гендік қорын құртуды көздеген жалғыз мемлекет болды және ол – Сталин басқаруымен құрылған КСРО болатын. Ол режим құрдымға кеткелі қашан!

Қазіргі Қазақстан басқа елдермен, соны ішінде Ресеймен экономикалық және саяси одақтас болғанымен, мәдениет тұрғысынан мүлдем тәуелсіз мемлекет. Мен осы тәуелсіз ұлттың өкілімін және ұлт мәдениеті туралы мақала жазуға 100% еріктімін. Қазақтар демократиялық қоғам құрғысы келе ме? Онда демократияның негізгі шарты – сөз еркіндігін құрметтеп үйренсін. 

Мен мақаланы пайда табу үшін немесе "хайп" үшін жазған жоқпын. Мақаланы жаза бастағанда мақсатым мүлдем басқа болған еді. Зерттеу барысында қандай да мамандардың көмегі қажет болғанда, қаламақыны өз қалтамнан төледім. Себебі дереккөздерді оқу кезінде бұрын ешқашан ойыма келмеген ғылыми сұрақтар туындады және солардың жауабын іздеу өзіме қызықты болды. 

Уйльям Шекспирдің шығармашылығын зерттеу саласындағы ғылыми пікірталастарға зер салсақ, Шекспир тұлғасы жайлы қанша теория болса, сонша ғылыми мектеп бар. "Шекспир" шығармаларын бір топ ақсүйек жазған, әйел адам жазған, Эдуард де Вердің псевдонимі деген теориялар бар. Зерттеулер басталғалы 200 жылдай болып қалса да, Шекспир жұмбағының шешуі әлі табылған жоқ.

21 ғасырдың технологиялық мүмкіндіктері бұрын ешбір маманның миына кіріп шықпаған дүниелерді анықтап жатыр. Яғни, жаңа технологиялық әдістемелер арқылы Абай шығармашылығын, оның мәтіндерін, жеке тұлғасын мұқият зерттеу – заман талабы. Ал бұған қарсы ғалымдардың өздерінің ғылыми біліктілігі жаңа заман талабына сай емес деген сөз.

Бұл сұраққа қатысты тағы бір айта кететін жайт – 2008 жылы "әлдекімдер" Ресей жазушысы Николай Анастасьевке тапсырыспен Абайдың өмірбаянын жазғызды.

Николай Анастасьев – АҚШ әдебиеті бойынша маманданған, яғни, ағылшын тілін жетік білетін, Уильям Фолкнер мен Эрнест Хемингуэйдің шығармашылығын өмір бойы зерттеп, олар жайлы бірнеше ғылыми еңбек жазған белгілі филолог. Ал қазақ тілін білмейтін, қазақ әдебиетіне ешбір қатысы жоқ Николай Анастасьев мырзаға Абайдың өмірбаянын жазуға тапсырыс берген "әлдекімдердің мақсаты не?" деген сұрақты бірде-бір қазақ қойды ма? Қойған жоқ.

- Жұмысыңыздың кіріспесінде "Абай –  қазақ ұлтына деген құрметтің төмендеуіне, ата-бабамызға деген сый-құрметтің жоғалуына жауапты" деген пікірді жазыпсыз. Абайға бұлай шүйлігудің астарында не жатыр?

- Біріншіден, бұл жерде менің пікірім емес, әлеуметтік желілерде ақынға қатысты айтылған сыни пікірлер меңзелген еді. Дәйексөзді толығымен берсек, мақаламда былай деген едім: "Сыншылардың ашуының астарында тағы бір ой жатыр: Абай – қазіргі қазақ қоғамындағы қазақ ұлтына деген құрметтің төмендігіне ғана емес, сонымен қатар қазақтардың көшпенді ата-бабаларына деген сый-құрметтің жоғалуына да жауапты..."

Екіншіден, бұны "Абайға шүйлігу" деп емес, абайтанушылар мен жалпы гуманитарлық ғылымдардың назарынан әлі күнге дейін тыс қалып отырған күрделі әлеуметтік мәселеге қоғамның назарын аудару деп түсінген дұрыс болар еді. Себебі бұл жерде тілге тиек болып отырған – ақынның өлеңдері емес, 45 сөзі және қазақтардың өздері жайлы пікірі. "Қазақтың жауы – қазақ", "қазақтар - жалқау" деген жағымсыз пікірлер, мысалы, санамызға әбден сіңген. Өзін өзі осыншама жек көретін басқа ұлт бар ма бұл әлемде? 

Мақалада айтылғандай, бұл мәтіндердің 80%-ы тек қана 1933 жылы, яғни, Сталин бүкіл КСРО-ның үгіт-насихат механизмдерін күштеп ұжымдастыру бағдарламасын насихаттау жұмысына жұмылдырған сәтте жарық көрген еді. Бұл, әрине, кездейсоқтық емес. Ұжымдастыру бағдарламасының Қазақстандағы нәтижесі сұмдық апатқа айналып, 1930-1933 жылы Қазақстанда жантүршігерлік жағдайлар орын алды.

Тұрар Рысқұловтың "қырғынды тоқтатыңыз" деп жалынған хатын Сталинге 1933 жылдың наурыз айында жолдағанын ескерсек, қазақтар аштықтан және басқа да саяси шаралардан қырылып жатқан сәтте бұл қымбат кітап 6000 тиражбен неге шықты деген сұрақты әр қазақ өзіне қоюы тиіс пе? Осы кітаптағы 45 сөздің негізгі мақсаты – қазақылық пен көшпенділікке қарсы күрес, үгіт-насихат екенін, ашаршылық геноцид болып танылған бүгінгі күні аңғару қиын ба?

Мұны көрсе де, "көргісі келмей" отырған ғалымдардың өз ұлтының тарихына деген көзқарасына қатысты көптеген сұрақ туындайды. Яғни, бұл ғалымдар 1928-33 жылдары қазақтардың 40 пайызын жалмаған ашаршылық масштабын, Сталиннің көшпенділерге қатысты ниетін, яғни, КСРО тарихын, ондағы пропаганда рөлін жете түсінбейді деген сөз.

- "Абай кім болған?" деген тарауда ғылыми биографиясы жоқ адамның өмірде бар болуы да неғайбыл деп, Абай болмаған деген пікірді алға тарқансыз. Бұл расында солай ма? 

- Керісінше, мақалада Абайдың қысқаша және статикалық өмірбаяны бар болғанымен, 1888-1901 жылдар аралығында ондай ақынның болғанын дәлелдейтін ешбір тарихи дерек жоқ деген пікір талқыланды. Мысалы, 1904 жылы қайтыс болған ақынның алғашқы өмірбаяны ұсынылған қазанамасы 1905 жылы аса маңызды саяси жағдайлардан кейін, яғни, ақын қайтыс болған соң бір жылдан кейін ғана жазылғаны қалай? Және бұл жерде "тарихи деректер" деп шынайлығы форензика сараптамасымен расталған құжаттарды ғана айтып отырмын. Жуықта, шындыққа ешбір жанаспаса да, "ақынның туу туралы куәлігі бар" деген уәж айтылды.

1845 жылы дүниеге келген неше көшпенді  қазақтың туу туралы куәлігі бар екен? Ал "куәлік" болса, онда неге оны форензикалық сараптама жасатып, ғылыми жолмен зерттемеске? Шекспир зерттеулеріне қарасақ, ақынға қатысы бар деген әр құжат осындай мұқият зерттеуден өткізіліп, әбден тексеріледі. Ал егер шынайылығы ғылыми жолмен расталған тарихи деректер болмаса, онда "Абай" – шын адамның аты емес, гетероним болуы ықтимал деген гипотезаға негіз болар деректер өте көп.

- Абай шығармашылығын Әлихан Бөкейхановтікі деу қаншалықты қисынды? Абайдың қай өлеңі қашан және қалай жазғанын толық айтқан Тұрағұл жазбалары қайда қалды? 

- Алдымен "Тұрағұлдың естеліктеріне" тоқталайық. Бұл естеліктер алғаш рет 1933 жылы шыққан кітапта жарық көрді және бұл кітаптың мақсатын жоғарыда атап өттік. Яғни, бұл кітапта жариялаған материалдарды 1933 жылғы саяси және тарихи контекстен тыс қарауға болмайды. Бұл материалдың авторы Тұрағұл емес, мысалы, кітапты жинақтаған 3 жазушының бірі емес екеніне қандай нақты дәлел бар? Ғылыми сұрақ деген осы. Ал стилометриялық сараптамалар бұл материалдардың авторын анықтауға мүмкіндік берер еді. Өкінішке орай, қазақ филологиясы мұндай ашықтыққа әзір болмай шықты. Дегенмен, жаңа буын ғалымдары мақалада көтерілген сұрақтарды зерттейді деген үміт көп. 

Ал Бөкейхановтың авторлығы әбден қисынды. Біріншіден, Абай шығармашылығының дүниеге келуі мен Әлихан Бөкейхановтың жазушы болып қалыптасу кезеңі бір мезгілде, яғни, 1888-1902 жылдары орын алды.

Екіншіден, дәл осы кезеңде Әлихан Бөкейханов жазған мәтіндер мен Абай шығармашылығы арасында идеялық және стилистикалық тығыз байланыс бар.

Үшіншіден, Бөкейхановтың жастайынан русофил болғаны, орыс классиктерін сүйіп оқығаны, Гоголь мен Салтыков-Щедрин шығармаларымен 1889 жылдың өзінде-ақ таныс болғаны, әдеби аудармамен өте ерте айналыса бастағаны "Дала Уалаяты" беттерінен айқын көрініп тұр.

Оған қоса, Бөкейхановтың орыс халықшылдарымен дос болғанын, әріптес болғанын, өте жақын араласқанын айғақтайтын жазбаша деректер өте көп. Яғни, бұл екі адамның бір адам болғанын растай алатын деректер баршылық. Оған қоса, Бөкейхановтың орыс тілінде өлең жазғанын растайтын деректер де бар көрінеді, яғни, бұларды әрқайсысы мұқият зерттеуді қажет ететін ғылыми мәселелер. 

Әрине, 20 жыл бұрын ғана Шоқан Уәлиханов сынды ғалым пайда болған тарихи жағдайларда қос мәдениеттен нәр алып, қос тілде қатар жазған Әлихан Бөкейханов сынды ақын-жазушының Түркістанда емес, Қырда пайда болғаны заңдылық: патша үкіметі Түркістан мен Қырда екі түрлі саясат жүргізді. Қырдағы орыстандыру саясаты Бөкейхановтың орыс тілін өте жоғары деңгейге жеткізіп, ғылыми білімін жетілдіруге қажетті әлеуметтік және тілдік жағдайларды қамтамасыз етті. 

Бөкейхановтың орыс тілінде жазған  очерктерінің бірі емес, бірнешеуін шеберлікпен жазылған көркем проза үлгілеріне жатқызуға болады. 1892 жылы алғаш рет орыс тілінде жарық көрген Еңлік-Кебек жайлы очерктің авторы Бөкейханов екеніне, мысалы, менің еш күмәнім жоқ. Дегенмен, стилометриялық сараптама жасау қажет және бұл дерек расталса, онда Бөкейханов бүкіл Орта Азия бойынша ең алғашқы екітілді ақын-жазушы болып шығуы ықтимал. Соңғы онжылдықта өзбек жазушысы Хамид Исмаиловтың әлем аренасына шығуына байланысты ХХ ғасырда Орталық Азиядан неге бір де бір дарынды ақын-жазушы шықпады деген сұрақты бірнеше батыс маманы көтерді.

Мамандар бұл құбылысқа себеп болған Сталиннің Ұлы терроры екенін алға тартты. Өзіміз білетіндей, Әлихан Бөкейханов, Абдулла Қадыри және Мағжан Жұмабаев сынды Орталық Азия әдебиетінің көрнекті өкілдерінің аты-жөні тарих бетінен, ұлт жадынан мүлдем өшіріліп, олардың еңбектерін режим қызметкерлері пайдаланып кетті. Шындық толығымен әлі айтылмай жатыр. Ең бір өкініштісі – кеңес заманының ықпалынан шыға алмай отырғанымыз қазақ мәдениетін шынайы зерттеуге кедергі жасап отыр.

- Сіздің зерттеуініңіз бүгінге дейін Абайды ұлықтаған "абайтанушылардың" бүкіл еңбегін жоққа шығарғандай. Олар неге сізді дилетант деп қабылдады? 

- Бұл жерде бір мәселенің басын ашып алайық. КСРО гуманитарлық ғылымы, әсіресе кеңес әдебиеті тікелей үкіметтің бақылауында болды және кеңес жазушылары жаппай үгіт-насихатпен айналысуға жұмылдырылды. Мысалы, Михаил Шолоховқа Сталиннің тікелей өзі тапсырма беріп отырғаны белгілі дерек. Ал социализмге күшпен бағындырылған қазақтардың тарихы ерекше қадағалауда болғанын қуғынға ұшыраған қазақ ғалым-жазушылардың тағдырынан көрдік. Осының бәрін үзілді-кесілді жоққа шығарып, КСРО кезінде қазақ әдебиеті режимнен тәуелсіз болғандай қылып көрсету – ғылыми қателік. Себебі КСРО кезінде қызмет еткен қазақ ғалымдары мен жазушылары ешбір мәселеге қатысты шындықты айта алмады, қазақ зиялыларының аты-жөнін атау 1980 жылдардың орта шеніне, тіпті соңына дейін қауіпті болды. 

Сондықтан 1930-60 жылдар арасында, яғни, аса қауіпті кезеңде қызмет еткен жазушы-ғалымдарды шындықты айтпады деп жазғырудың өзі үлкен күнә, бұл заманды қайтіп ешкімнің басына бермесін. Дегенмен, сол кезеңде жазылған еңбектерді уақыт сүзгісінен қайта өткізбей, сол қалпында қабылдауға бола ма? 

Абайтанушылар арасында Абай мәтіндерін мұқият талдап, көп дүниені анықтаған ірі ғалым – Зәки Ахметов. Оның еңбектерінен біраз құпияның бетін ашып беретін ақпарат табылды, мысалы. Дегенмен, Зәки Ахметовтің ертеректегі мақалаларын оқығанда, ол Абай тарихындағы аса маңызды үш тұлға – Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов және Міржақып Дулатов жайлы неге жаза алмағанын түсінеміз.

Бұл мәселе 1990 жылдардан кейін өзгеруі тиіс еді, бірақ кеңес заманында қалыптасқан гуманитарлық ғылым өкілдері бұл үрдіске кедергі жасады және әлі де жасап отыр. Біз бұған да түсіністікпен қарадық. Бірақ 21 ғасырдағы тәуелсіз Қазақстан ғалымдарына не кедергі жасап отыр деген сұрақты мен ғана емес, көптеген қазақтар қояды. Яғни, бұрын жазылған еңбектерді жоққа шығару емес, идеология шырмауынан босатып, енді ғылыми жолмен зерттеу қажет деген үндеу.

Сонымен, мәселе менің кәсіби әзірлігімде емес, мәселе қолданылған әдістемеде болып тұр. Абайдың мерейтойына арналған онлайн-конференцияларды қараңыздар, бір де бір ғылыми баяндама ұсынылған жоқ, құр мақтан. Абай жайлы жазылған мақалаларды оқыңыздар: бір-бірінен айнымайды.

Абайтанушылардың әлем әдебиетін, соның ішінде Конфуций, Шекспир, Шолохов авторлығын зерттеу әдістемелерінен, нәтижелерінен хабары бар ма? Абайтанушылар Абай жайлы сұрақтарға неге ғылыми түсініктеме бере алмайды? Себебі олардың жазып жүрген мақалалары мен "жаңалықтары" ешбір ғылыми талаптарға сай емес, олар әлі күнге дейін кеңес дәстүрінен шыға алмай, құр мақтаумен ғана айналысып отыр. Қазақтарды бұл алаңдатуы тиіс пе?

"Кәсіби әзірлікке" қатысты айта кетер тағы бір жайт – еліміздегі "ғылыми диссертациялардың" қалай жазылатыны, олардың қалай қорғалатыны көпшілікке белгілі дүние, яғни, қазіргі Абайтану саласында қызмет етіп жүргендердің 90 пайызының ғылыми дәрежесінің аса күмәнді екенін көпшілік мен айтпасам да біледі!

Оған қоса, бұл мақала жаңа буын тарихшыларына да үндеу салады: тарихшылар кеңес заманынан бері қалыптасқан тарихи тұлғаларды мінсіз тас мүсінге айналдыру дәстүрінен құтылып, "Абай" бейнесін саяси мақсатпен сомдап, өздері не болжай, не бақылай алмай қалған тосын тарихи жағдайлар күшімен жеңіліске ұшыраған талантты, бірақ міні де жоқ емес азаматтардың шынайы тарихын зерттесе, келер ұрпаққа бұл шындық әлдеқайда пайдалы болмас па еді. Бұл жаңа тарих – кеңес идеологтары құрастырған жалған идеалды "нарратив" емес, "Абай" өмірі мен еңбектерінің потенциалды шынайы тарихы болар еді. Оған қоса, бұл тарихтың жүрегінен кеңес одағына дейінгі күйі қалпына келтірілген ерекше әдеби туындылар шығуы да мүмкін.

Дайындаған: Жанна МӘЛІК