«Бауыр» сөзінің мағынасы тереңде. Олай дейтініміз – тек ағза мүшесі ретінде ғана емес, туыстық атаумен де омонимдес болуы тектен тек емес, деп жазады Айқын.

Етжақын туысын бауыр дейтін, қатты қапаланған кезін «жер бауырлап қалу» деген тіркеспен келтіретін, құда-жегжатқа құйрық-бауыр жегізетін дәстүрмен көпшілігі таныс. Бұл бауырдың біз білмейтін қандай белгісіз тұстары бар? Осы сынды толассыз сауалдардың жауабын іздеп, Алматы қаласындағы №4 қалалық клиникалық ауруханасының бас дәрігерінің емдеу ісі жөніндегі орынбасары, дәрігер-гепатолог Роза Торғайқызымен тілдескен едік. Әңгіменің берісі бауыр ауруларынан басталып, әрісі трансплантацияға жалғасты.

Роза Торғайқызы еңбек жолын 1986 жылы бастаған. Бірінші мамандығы – жұқпалы ауруларды емдейтін дәрігер. Кейіннен гепатология саласына ауысқан. Бұл екеуінің бір-бірімен тығыз байланыстағы сала екендігін бірі білсе, бірі білмес. Өйткені жұқпалы аурулардың бір түрі ретінде жұқпалы бауыр ауруы белгілі.

– Вирустық гепатиттер жұғу жолдарына қарай екі үлкен топқа бөлінеді: энтеральды және парентеральды. Біріншісі жедел-ішек аурулары сияқты ауыз арқылы жұғатын вирустар. Парентеральды гепатиттер болса, қан арқылы жұғады. Сондай-ақ бұл вирустық гепатиттер жыныстық қатынас, терінің тұтастығын бұзатын бірқатар жайттар (соның ішінде маникюр, педикюр, операция жасау құралдары және т.б.) арқылы да тамырын жаяды. Көрдіңіз бе, барынша абай болу керек.

Қан арқылы енген вирустар жедел және созылмалы түрде жүреді. Соңғысы адам ағзасында ұзақ сақталуы мүмкін. Оның бір мысалы ретінде бауыр циррозы, гепатоцеллюлярлы рак секілді ауруларды тудырып, адам үшін ауыр жағдай туғызатынын айта кету керек. Кейде тіпті өлімге душар ететін кездері де болады. Осы секілді вирустық гепатиттерді дұрыстап тексеріп, емдеу мақсатында «гепатология» атты сала дүниеге келді. Бірақ ауқымы кең болғандықтан, тек вирустық гепатиттерді ғана емес, басқа гепатиттерді де қарастырады. Жұқпалы ауруларды емдеумен айналысқандықтан, ізін суытпай екінші мамандық – гастроэнтеролог сертификатын алдым. Бұл қандай сала десеңіз, гастроэнтерология – ас қорыту жүйесін зерттейді. Гепатология болса, соның кішкене бір саласы.

– Бауыр аурулары жұғу арқылы пайда болады дедік, ал тумысынан бауыры мазалайтындар болмай ма?

– Жоқ, туғаннан бері бауыры ауыратындар болмайды. Дегенмен адамның даму барысында ең жиі кездесетіні – вирустық гепатиттер. Яғни, олар жас талғамайды, тұқым қуаламайды әрі өздігінен пайда болмайды. Елімізде ең жиі кездесетін түрлері – гепатит B, C және D. Қазіргі таңда Қазақстанның барлық қалаларында гепатологиялық орталықтар ашылған. Ол жерлерде науқастар тексерістен өте алады. Жоғарыда атап өткен гепатит түрлерімен ауыратындарға Үкімет тарапынан ақысыз ем жасалады. 2009 жылы В, С, Д вирусты гепатиттерді әлеуметтік маңызды аурулар қатарына енгізу туралы Үкімет каулысы кабылданды.

Осыған байланысты 2010 жылы Денсаулық сақтау министрлігі созылмалы В, С, Д вирусты гепатитпен ауыратын науқастарды диагностикалык тексеруден өткізу және емдеу туралы бұйрық жариялап, алдымен балаларды, 2011 жылы ересектерді емдеу жүзеге асырылды. 2012 жылы осы бұйрыққа толықтырулар енгізіліп, созылмалы В, С, Д вирусты гепатиттерімен ауыратын науқастар үшін ақысыз ем ҚР азаматтарына жүргізілуде. Осы бұйрық күшіне енгелі науқастардың саны артып келеді. Олай дейтін себебіміз – бұрын ақылы түрде ем қабылдайтын кезде есепке бірі тұрса, бірі тұрмайтын. Бүгінде тіркеліп, тегін емделгісі келеді. Негізі, науқастардың саны артты дегеннен гөрі, есепке тұратындар көбейді деген дұрыс. Сәйкесінше, ем алғысы келетіндердің тізімі де ұзарды. Кезегі келген уақытта емделе алады.

– Халық арасында бауыр іріп кетеді деген түсінік бар. Ол шынымен іри ме?

– Фульминантты гепатит деген бар. Ол жедел вирустық гепатиттің B және D түрінде кездесуі мүмкін. Бірақ кейінгі кездері жастар арасында A гепатиті түрінде де болатыны байқалып жүр. Осы гепатит түрінің фульминант, яғни тез арада бауыр «жанып» кететінге ұқсайды. Ол ағзаның вирусқа қатты беретін иммундық реакциясы іспеттес. Сол кезде вируспен қосылып, организм өз бауырын өзі «өртейді». Өйткені бауыр тез арада кішірейе алатын қасиетке ие. Ондай жағдай орын алар болса, қорқа бастаймыз. Көлемінің кішірейетіні сонша, ұйыған қанға айналып кететін кездерді де көзіміз көрген.

– Бауырды бүтін сақтау үшін қандай тағамдарды жемеген жөн?

– Дені сау адамдар да бауырын сақтауды ойлауы тиіс. Бауыр жұмысына кедергі келтіретін тағамдар болады. Ең алдымен, алкогольді ішімдік ішпеген абзал. Жалпы, құрамында алкоголі бар дүниелерден алшақ болу керек. Сонымен бірге, газдалған сусындарды да барынша азайту қажет. Еттің өзін пісіріп жіберетін коланы алып қарайық. Демек, ол асқазанға, бауырға әсер беруі ықтимал.

– Коланы күнделікті ішетін әдетім бар еді. Сіздің сөзіңізден соң қорқа бастадым…

– Газдалған сусындарды түбегейлі ішпеу керек деген – қате түсінік. Оны майлы тағамдардан соң ішсе жақсы болады. Астың қорытылуына көмектеседі. Тек есте сақтау керек бір жайт – аш қарынға ішуден алшақ болыңыз. Тіпті соны мүлдем ішпегеннен ештеңе жоғалтпайсыз. Оның жанында өзіміздің, қазақтың ұлттық тағамдары қандай керемет?! Тұнған табиғи өнімдер, дәрумендерге бай. Сонымен бірге, көкөністердің барлық түрі, жас малдың, құстың, балықтың еті өте пайдалы. Яғни, микроэлементтері, ақуызы мен дәрумені көп тағамдарды жеген дұрыс. Консервіленген өнімдердің де зияны бар. Бұдан бөлек дәрігердің нұсқауынсыз дәрілерді оңды-солды алып, іше беруге тағы болмайды. Өйткені дәрі-дәрмектердің өзі де зиян. Нақты бауырға қатысты айтар болсақ, туберкулездің, диабеттің дәрілері бауырға токсикалық әсер береді. Сондықтан осы дәрілерді қабылдауға мәжбүр болған науқастар (туберкулез, қант диабетімен ауыратын науқастар) уақытылы тексерістерден өтіп жүру қажет. Қандай тамақ ішкен дұрыс десеңіз, табиғи өнімдер туралы айттым. Соның ішінде саумалдың қасиетіне тереңірек үңілу керек. Бұл жерде саумалды қымызбен шатастырмау керек деп ескерткім келеді. Биенің сүті мен ашытылған қымыздың арасы жер мен көктей. Қымыздың құрамында аз мөлшерде болсын, алкоголь пайда болады.

– Әңгімемізді бауыр трансплантациясы турасында бұрсақ. Бұл процесс қалай жүреді?

– Емдеудің өзге амалдары қалмаған жағдайда ғана қабылданатын шешім – трансплантация. Бір Алматының өзінде былтыр 150-ге тарта ота жасалғаны туралы статистика белгілі. Аталған процесс екі түрде жүзеге асады: мәйіттік және туыстық донорлық. Алғашқысына тоқталар болсақ, қайтыс болған адамдардың сау мүшелерін өзге мұқтаж жандарға салады. Туыстық донорлық болса, науқастың туысқандары арасынан шығады.

– Бауыр өсуге қабілетті болғаны ма?

– Иә, бауырдың көлемі донорда да, реципиентте де өседі. Кейін қалыпқа келеді. Әрине, кейде қиындықтар туындап қалатын жағдайлар кездеседі. Бірақ елімізде бұл саланың дамуына жақсы деген баға беруге болады. Бұрын ағза ауыстырып салу болмаған кезде өмірінің соңғы күндерін санаумен өткізетін болса, қазір жағдай өзгерді. Тіпті мынадай қызық жағдай болған. Бір әйел трансплантациядан соң бір жылдан кейін бала көтеріп, ана атанды. Әрине, мұның өте қауіпті екенін ескерттік. Дегенмен бәріне шыдайтынын айтып, жүкті болды.

Трансплантация жасалған соң көп дәрі-дәрмек қабылдайтыны белгілі. Ол болса, ана үшін де, бала үшін де ауыр. Бірақ «бала көтер, не көтерме» деуге қақымыз жоқ. Бірақ тәуекелге бел буып, босанды. Кейде жаңа салынған ағзаны қабылдамайтын кездер де кездеседі. Ондай жағдайда ретрансплантация жасалады. Яғни, оны алып тастап, орнына басқасын іздейміз. Бізде заң бойынша, кез келген адам бауырын сата алмайды. Тек мәйіттік донорлық жасауға болады. Бірақ оның өзі туыстарының рұқсатымен не өзінің көзі тірісінде жазылған қолхатымен жүзеге асырылады. Бірде жас жігіттің миына қан құйылып, инсульт алды. Ми қызметі тоқтағанымен, жүрек, бүйрек, бауыры, өкпесі сау екен. Сондай жағдайда оның органдарын туыстарының рұқсатымен алып, бірнеше адамның өмірін құтқаруға болады.

– Мәйіттік донорлық мәдениеті қалыптасқаны дұрыс па?

– Дұрыс айтасыз. Себебі, көп адамдар келісе бермейді. Негізі, болашақта осы турасында дұрыс түсінік қалыптасады деп ойлаймын. Туыстарының тарапынан келіспеушілік көп. Өйткені туғанының пышаққа түсіп, тілгіленгенін кім жақсы көреді? Бірақ уақыт өте келе өзгереді деген сенімдемін.

– Әңгімеңізге рақмет!

Жадыра Аққайыр

Тағы да оқыңыз:

Бауырыңыз ауырып қауіпті күйге түскенін бойыңыздағы 15 белгіден білуге болады

Шемішкенің жүрек, бауыр және өзге де ауруларға пайдасы мол

Қасқыржем өсімдігінің тіс, бауыр және өзге де ауруларға қарсы емдік пайдасы

Талқылау