Тоқаев өз сөзінде меритократия мен кәсібилік принциптеріне қарай бірінші басшыларды тағайындайтынын айтқан. Ал меритократия принципіне сәйкес басшылық лауазымдарға әлеуметтік шығу тегі мен қаржылық байлығына қарамастан барынша қабілетті адамдар тағайындалады. Сөзіміздің басында осы меритократия мен кәсібилік қағидаттарына тоқталып өтейік.

Белгілі саясаттанушы Қазбек Бейсебаев үкіметке кадрлар онсыз да осы принциптерге сай қабылдануы тиіс дейді. Алайда ол тұңғыш президент Нұрсұлтан Назарбаевтың тұсында да мұндай принциптер туралы сөз болғанын еске алады.

"Меритократия түсінігі бойынша адамның қабілетіне байланысты тағайындау қажет. Қолынан іс келетін азамат алынады, ал туыс-жегжат, "Бәке, Сәке" дегендер болмайды. Назарбаевтың кезінде де мұндай әңгімелер болған. Бірақ бізде бюрократия болды ма? Болған жоқ. Билік сол тұңғыш президентке жақын адамдардың қолына шоғырланып, қазақтың байлығы 162* адамның қолында болды. Ал біз соған қарамастан жаңа президентіміздің айтқан уәделеріне үміт артамыз, сенеміз", - дейді Бейсебаев.

Үкіметте туыстық қатынастағы шенеуніктердің бар екенін айтқан саясаттанушы мемлекеттік қызмет пен туыс-тамырды шатастырмауға шақырады.

Алдағы уақытта болатын кадрлық өзгерістер туралы айтқан Бейсебаев алдымен үкіметтің түбегейлі өзгеретінін болжайды. Сөзінше, Конституция бойынша сайлаудан кейін үкіметте өзгеріс болады, алайда оны шешетін президент.

"Қиын әрі күрделі болуы әбден мүмкін": Президент 2023 жылға болжам жасады

Тоқаев қарызын төлей алмай жүрген азаматтарға қатысты жарлыққа қол қоятынын мәлімдеді

"Мерзімінен тыс парламент сайлауы жаңа ережемен өтеді. 30 депутат бір мандат округімен сайланады. Демек, нағыз сайлау болады, біз нағыз саяси күресті көреміз. Бір мандат округтерінен жаңа азаматтар келіп, парламентте жаңа саяси көзқарасы бар адамдардың даусы шыға бастайды", - деп жалғады ол.

"Тоқаевтың алдында екі жол бар"

Саясаттанушы Андрей Чеботарев меритократия принципі Қазақстан билігінде 100% жұмыс істемейді дейді. Кадрлық өзгерістер туралы тоқталған ол Тоқаевтың алдында екі жол тұрғанын айтады.

"Президент шынымен де өте маңызды мәселелерді қозғап өтті. Оны жүзеге асыру үшін алдымен қолданыстағы заң нормаларын қайта қарап шығу қажет. Ал кадрлық өзгерістерге келетін болсақ, президенттің алдында екі жол бар. Оның бірі, дипломатиялық бағытты таңдап, кезектен тыс парламент сайлауының аяқталуын күту. Оған сәйкес Конституция заңы бойынша жаңа мәжіліс жасақталып, үкімет өзімен-өзі тарайды", - деп қосты Чеботарев.

Саясаттанушы егер президент бірінші жолды таңдайтын болса премьер-министрді тағайындау кезінде қиындыққа тап болатынын болжайды.

"Немесе Смайыловты (премьер-министр Әлихан Смайылов) өз орнында қалдырады да министрлердің құрамын 80%-ға өзгертеді. Ал екінші нұсқа бойынша, күні кешегі президенттің қатты сынына қарасақ, ол парламент сайлауын күтпей-ақ үкіметті отставкаға жіберуі бек мүмкін. Оның үстіне мұндай құзіретке Конституцияның өзі рұқсат етеді", - деп түсіндіреді ол.

Саясаттанушы айтқан үшінші нұсқаға сүйенсек, президент айрықша назарға алған қызмет саласында кадрлық өзгеріс жасауы мүмкін. Алайда түбінде барлығы кадрлық тапшылыққа келіп тіреледі, дейді Чеботарев.

"Соңғы уақытта тағайындалған қызметкерлерге қарайтын болсақ, жаңа кадрлардың өте аз екенін байқау қиын емес. Мұнымен қоса қаңтар оқиғаларын да назарда ұстау керек. Себебі дәл осы оқиғалар көп шенеуніктердің мемлекет басшысына адал емес екенін көрсетіп берді. Сол себепті Тоқаев үшін тек өз кәсібін жетік меңгерген қызметкер ғана емес "өзінің" тапсырмасын орындайтын адам керек. Осындай үш нұсқа бар, бірақ мен президенттің кадрлық өзгерісті парламент сайлауынан кейін жасайды деген нұсқаға көбірек сенім артамын", - деп түсіндірді Чеботарев.

"Билік бір қолда болмауы керек"

Қоғам арасында билік жүйесін түбегейлі өзгерту қажет деген ой жиі айтылып жатады. Саясаттанушылар кадрлық өзгерістердің саяси жүйенің өзгеруіне қалай әсер ететінін айтып берді. Қазбек Бейсебаев үкіметтің қазіргі жүйесінің Назарбаев "дәуірінен" қалғанын айтады. Ал оны қандай президент келсе де өзгерту қажет.

"Назарбаевты құдіретке айналдыру амалынан туған жасанды мереке": Қазақстанда 1 желтоқсан — тұңғыш президент күні қалай тойланатын еді?

"Жастарға арақ ішкізіп, 20 мың теңге ақша берген": 2011 жылы қайғылы Жаңаөзен оқиғасы кезінде халықпен жүздескен Назарбаев не айтты

"Себебі бір президенттің құрған жүйесі екінші президентке дұрыс келмейді. Қарапайым мысал ретінде, мұны бір адамның киімі басқа адамға келмейтіні секілді түсіндіруге болады.

"Жүйені өзгерту үшін "тежеу және тепе-теңдік жүйесін" (система сдержек и противовесов) қолдануымыз керек. Біздің жүйеміз бойынша бүкіл билік бір қолға шоғырланған. Ол: саяси билік, экономика және сот – барлығы бір қолда. Осы билікті демек атқарушы, заң және сотты бөліп жіберу қажет. Билік бір қолда болмауы керек. Ал біздің билік "ләппай, тақсырға" әбден үйреніп алған, бірақ қазір қоғам өзгеріп жатыр. Мұнымен қоса халықаралық жағдай да түрленіп кетті", - дейді Қазбек Бейсебаев.

Саясаттанушы Андрей Чеботарев президент Тоқаев саяси институттарды реформалау арқылы саяси жүйені қазірден бастап өзгертуді бастап кеткенін алға тартады.

"Бірақ бұл реформаларға ешкім кепілдік бере алмайды. Себебі 2000 жылдардан бері қаншама реформа жүргізілгенін біз жақсы білеміз. Оның ішінде сәтті жүзеге асқаны да, сәтсіз аяқталғандары да болды. Бірақ мұның барлығы үкіметтің саяси күн тәртібіне, оның атқарушы биліктен жауапты қалай алатынына байланысты болады. Мемлекет егер шынымен өзгеріс орнатқысы келсе онда мемлекеттік басқарудың барлық буындарында, министрлер мен әкімдерді қосып қатаң талап қою керек. Сонда ғана бір өзгеріс болады", - дейді саясаттанушы.

Талқылау