Жер қойнауына салық қысымы: Бірнеше миллиард долларлық жарналар және өтімділік тапшылығы

Тау-кен өнеркәсібі Қазақстан бюджетіне ең көп ақша түсіретін салалардың бірі болып қала береді. Дегенмен мұндай цифрлардың артында жүйелі тәуекелдер жатыр: ҚҚС қайтару көлемінің баяулауы, пайдалы қазбаларды өндіру салығының артуы және салықтарды тиімсіз қайта бөлу. Осының барлығы кәсіпорындар мен мыңдаған жұмыс орындары үшін қауіпті факторға айналуы мүмкін.

Тау-кен металлургия кәсіпорындары негізінен экспортқа бағытталған, өнімдерінің басым бөлігін шетелге сатады. Салық заңнамасына сәйкес, кейбір босатылған санаттарды қоспағанда, экспорттық тауарларды өткізу бойынша айналымға нөлдік ставка бойынша салық салынады. Бұл – ҚҚС қайтару механизмін анықтайтын негізгі аспект.

Кәсіпорын экспортқа өнім шығарған кезде жеткізушілерге ҚҚС төлей отырып, шикізатты, материалдарды, жабдықтарды және қызметтерді Қазақстанда сатып алады. Бұл "кіріс" ҚҚС жинақталады. Соңғы өнім шетелде нөлдік мөлшерлеме бойынша сатылатындықтан, компания бұл ҚҚС-ты шетелдікке сататын бағаға қоса алмайды. Экспорттық өнімге қосарланған салық салмай және олардың әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілігін сақтау үшін мемлекет компанияларға төлеген ҚҚС-ты өтейді.

Мемлекеттік кірістер комитетінің мәліметінше, 2024 жылдың басынан биылдың 17 маусымына дейін ҚҚС түрінде бюджеттен 1,9 трлн теңге қайтарылған. Оның 1,3 триллион теңгесін немесе 68%-ын жер қойнауын пайдаланушылар алған.

"Қазақстанда қолданылатын ҚҚС қайтару жүйесі бизнесті жүргізу үшін айналым қаражатын ұлғайту, сондай-ақ халықаралық сауданы дамыту арқылы экспортқа бағытталған компанияларды қолдауға бағытталған. Артық ҚҚС сомасын қайтару оңайлатылған тәртіпте немесе жалпыға бірдей белгіленген тәртіпте жүзеге асырылады", – деді қаржы министрлігі мемлекеттік кірістер комитеті төрағасының орынбасары Жәнібек Нұржанов.

Оңайлатылған рәсім ҚҚС асып кеткен сомасын 15 жұмыс күні ішінде аудитсіз қайтаруды көздейді. Оны салықтық мониторингке жататын компаниялар, өз өндірісінің тауарларын өндірушілер және шикізат экспорттаушылар пайдалана алады. Бұл процедураны тоқсан сайын 50-ге жуық кәсіпорын, оның ішінде 26 жер қойнауын пайдаланушы қолданады.

Жалпыға бірдей белгіленген тәртіпте ҚҚС асып кеткен сомасы тексерулер жүргізілгеннен кейін 55 және 75 жұмыс күні ішінде қайтарылады. Салық төлеуші ҚҚС қайтаруды дербес мәлімдеуге міндетті. Ол үшін тиісті сұрау салып, оны ҚҚС декларациясында көрсету қажет. Қайтару мерзімі декларацияны ұсыну мерзімі аяқталғаннан кейін басталады.

"Салық төлеушілер жинақталған ҚҚС сомасын талап ету мерзімі ішінде (3-5 жыл) қайтаруды талап ете алады. Ол салықтық тексеру аяқталғаннан кейін қайтарылады. Жеткізушілердің ҚҚС төлемеуі, валюталық түсімдердің жетіспеушілігі, тауарлардың экспортын растамау және т.б. себептері үшін қайтарылмайдые", – деп түсіндірді Жәнібек Нұржанов.

Бюджетке түсетін жүктемені азайту мақсатында мемлекеттік кірістер комитеті ҚҚС асып кеткен сомасын есепке алуды жүргізеді. 2024-2025 жылдар аралығында жер қойнауын пайдаланушыларға 519 млрд теңге несие берілді. Бұл – компаниялардың айналымында қалатын қаражаттың бір бөлігі, бірақ басқа салықтар бойынша аванстық төлемдер түрінде қалады.

Республикалық тау-кен металлургия кәсіпорындары қауымдастығы атқарушы директорының бірінші орынбасары Максим Кононовтың айтуынша, экспортқа бағытталған кәсіпорындар ҚҚС-ты уақытылы қайтаруға тәуелді. Алайда іс жүзінде қолма-қол ақша жетіспей, қаражат қатып қалады. 

"Тіпті автоматты түрде қайтарылуы тиіс сомалар да тоқтатылады, ал кейбір жағдайларда бір жылға немесе одан да көп уақытқа кейінге қалдырылуы мүмкін. Тиісінше, бұл қаражатты бұру, өйткені қаржылық жоспарлау кезінде бұл жайттарды ескеру мүмкін емес. Кәсіпорындар қолданыстағы заңнамаға сәйкес өз экономикасын белгілі бір критерийлер бойынша қалыптастырады, бірақ іс жүзінде бұл қаражатты бірден ала алмай жатады. Себебі техникалық олқылықтар, дефолтқа әкеліп, айналым қаражатын басқа көздерден толықтыру керек болады", – деді сарапшы.

ҚҚС қайтару құқығын растау мәселесі қиын. Салық органдары жеткізушілердің 5-7 тізбектегі заңбұзушылықтарына байланысты бас тартуы мүмкін. Тау-кен металлургиялық компания тауарларды немесе қызметтерді сатып алушы болғандықтан, бүкіл жеткізу тізбегіне әсер ете алмайтыны анық. Бірақ ол жосықсыз жеткізушілердің кесірінен зардап шегіп қалады.

"Жетінші кезеңде жеткізушілерден кейбір заңбұзушылықтарды анықтаған қаржы министрлігі ҚҚС-тың бір бөлігін қайтарудан бас тартуы мүмкін. Егер біз жосықсыз салық төлеушілермен күресуіміз керек болса, онда мемлекет жазалау шараларын басқаша қолдануы керек, қазіргідей емес. Тәуекелдер мен жауапкершілікті біреуіне жүктеу орынсыз", – деді Максим Кононов.

Қазақстанның тау-кен металлургия кешенінде жұмыс істейтін бес ірі компаниядан жер қойнауын пайдаланушыларға салынатын салық ауыртпалығы мен ҚҚС қайтарудағы қиындықтарға қатысты сауалдар жолданды. Бұған Қазақмыс қана жауап берді.

Компания атап өткендей, ҚҚС-ты қайтарудың қазіргі тәртібі жалпы халықаралық стандарттарға сәйкес келеді. Алайда "Қосылған құн салығының асып кетуін қайтару және ҚҚС асып кету сомасының дұрыстығын растау үшін тәуекелдерді басқару жүйесін қолдану қағидаларының, сондай-ақ тәуекел критерийлерінің" 47-тармағы егжей-тегжейлі талдау мен нақтылауды талап етеді дейді.

"Енгізілген тәуекелдерді басқару жүйесі мен тәуекел критерийлері екінші және одан кейінгі деңгейдегі жеткізушілер тарапынан бұзушылықтар анықталған жағдайда экспорттаушыларға ҚҚС қайтарудан бас тарту мүмкіндігін қарастырады. Біз барлық заң талабын ұстанамыз, бірақ бұл тәсіл құқықтық тұрақсыздықты тудырады және Салық кодексінде бекітілген жеке жауапкершілік қағидасына сәйкес келмейді. Біз бұл мәселені үкіметпен келісу қажет деп санаймыз", – деді баспасөз қызметі.

Компания ҚҚС нөлдік мөлшерлемесі бойынша салық салынатын экспорттық өнімдердің үлесі – 81,8%, бұл Салық кодексінің талаптарына толық сәйкес келетінін атап өтеді.

Пайдалы қазбаларды өндіру салығы – өндірілген пайдалы қазбалардың көлеміне немесе құнына алынатын тікелей салық. Корпоративтік табыс салығынан айырмашылығы ол кәсіпорынның пайдасына тәуелді емес, ресурстарды өндіру фактісіне байланысты. Бұл кәсіпорынның қаржылық нәтижелеріне қарамастан, бюджеттің тұрақты кірісін қамтамасыз етеді. Бұл ретте пайдалы қазбаларды өндіру салығы салық салынатын базаны азайта отырып, корпоративтік табыс салығын есептеу кезінде шегерімге жатады.

Пайдалы қазбаларды өндіру салығын есептеу үшін пайдалы қазбалардың құны салық кезеңіндегі орташа биржалық бағамен айқындалады. Шикізатқа дүниежүзілік баға өзгерген кезде пайдалы қазбаларды өндіруге есептелген салық мөлшері, соған сәйкес бюджетке түсетін түсімдер де өзгереді.

Соңғы үш жылда (2022-2024 ж.ж.) пайдалы қазбаларды өндіруден бюджетке түскен салық түсімдерінің жалпы сомасы – 5,7 трлн. Бұл кірістердің құрылымы келесідей:

• көмірсутектер: 3,5 трлн
• қатты пайдалы қазбалар: 2,1 трлн
• кең таралған пайдалы қазбалар: 17,1 млрд.теңге
• жер асты сулары: 21,4 млрд.теңге.

Пайдалы қазбаларды өндіруге салынатын салық ставкалары ресурс түріне байланысты өзгереді. Бұл бірнеше факторларға байланысты. Біріншіден, әртүрлі пайдалы қазбалардың экономикалық құндылығы бірдей емес. Екіншіден, кейбір ресурстарды, әсіресе сирек жер металдарын өндірудің күрделілігі мен қымбаттығы. Ақырында, мұндай салықтық реттеу жекелеген салалардың дамуын ынталандыруға көмектеседі.

"Лондон металл биржасында баға белгілеулері жоқ қатты пайдалы қазбалар үшін баға минералды шикізаттың немесе қатты пайдалы қазбалардың орташа алынған сату бағасы негізінде анықталады, бірақ 20% өскен өндіру құнынан төмен емес. Кең таралған пайдалы қазбалар мен жер асты сулары үшін ҚҚС өндіру көлемі мен нақты пайдалы қазба бойынша АЕК-те белгіленген белгіленген мөлшерлеме негізінде есептеледі", – деп атап өтті Нұржанов.

Пайдалылығы төмен және алынуы қиын кен орындары үшін пайдалы қазбаларды өндіру салығының төмендетілген мөлшерлемелері қарастырылған. 2022 жылғы 31 желтоқсаннан кейін іске қосылған жаңа тау-кен жобалары пайдалы қазбаларды өндіру салығын төлеуден ішкі табыстылық нормасы 15%-ға жеткенге дейін, бірақ бес жылдан аспайтын мерзімде босатылады.

Пайдалы қазбалардың сарқылуы және шығындардың өсуі

Көптеген тау-кен металлургиялық кен орындары ондаған жылдар бойы жұмыс істеп келеді. Кендегі металл мөлшері төмендеп, шығындар өсуде, логистика мен электр энергиясы қымбаттап жатыр. Салық ауыртпалығы азаймай, керісінше өсіп келеді. Бұл инвестицияның азаюына, жобалардың тоқтап қалуына, жұмыс орындарының қысқаруына және болашақта салық базасының қысқаруына әкеледі.

"Тау-кен металлургия кешені жыл сайын әртүрлі деңгейдегі бюджеттерге шамамен 1,8-2 триллион теңге төлейді, бұл саланы ірі салық төлеушілердің біріне айналдырады. Егер тау-кен-металлургиялық компаниялардың салық салынатын табысына төленген салық көлемін салыстырсақ, салық ауыртпалығы – қазіргі уақытта шамамен 55-60%, кейбір компаниялар үшін бұдан да көп. Біздің салық жүктемесі инвестиция үшін күресте бәсекеге түсетін бірқатар елдерге қарағанда жоғары", – деді Тау-кен металлургиялық кәсіпорындар қауымдастығы.

2023 жылдан бастап түсті металдарға пайдалы қазбаларды өндіру салығы 50%, қара металдарға – 30% өсті. Жаңа Салық кодексі қымбат металдарды қосымша өсіруді қарастырады: алтынның бір унциясы үшін 3800 долларға, күміс 38 долларға дейін қымбаттаса, пайдалы қазбаларды өндіру салығы мөлшерлемелері 50% артуы мүмкін.

"Қазіргі динамикаға және сарапшылық бағалауларға қарасақ, баға биыл-ақ осыған жетуі мүмкін. Егер біз 2023 жылға дейінгі деңгейлерді алсақ, бұл алтын мен күмістің пайдалы қазбаларды өндіру салығы өсімі екі есе өсетінін білдіреді", – деп түсіндіреді Максим Кононов.

Пайдалы қазбаларды өндіруге салық ставкаларының тұрақты өсуі тау-кен өнеркәсібіне және оның инвестициялық тартымдылығына кері әсерін тигізуде. Халықаралық тәжірибеде салық салудың ең әділ түрі роялти болып саналады, бұл салық пайдалы қазбаларды өндіру салығы сияқты өндіру сатысында емес, пайдалы қазбаларды өткізгеннен кейін есептелген. Бұл компанияларға салық жүктемесін дәлірек болжауға және коммерциялық тәуекелдерді жақсырақ есепке алуға мүмкіндік береді.

Айта кетейік, Қазақстанның жаңа Салық кодексінде роялти енгізу қарастырылған. Оны 2026 жылдың 31 желтоқсанынан кейін өндіруге лицензия алған жер қойнауын пайдаланушылар, егер учаскелер бұрын берілген лицензияларды қайталамаса төлейді. Бұл барлау лицензиясы бойынша жұмыс істейтін компанияларға, сондай-ақ уран өндірумен айналысатын компанияларға әсер етпейді – олар бұрынғы жүйе аясында қалады.

"Тарифтер өңдеу сатысына байланысты сараланады. Осылайша, ұсақтау мен сұрыптаудан кейінгі шикізатқа - 13%, концентраттар мен алғашқы өңдеуге - 10%, металдар, қорытпалар мен химиялық және металлургиялық өңдеу өнімдері - 7%", – деді ұлттық экономика бірінші вице-министрі Азамат Әмрин.

Тау-кен металлургиялық кәсіпорындар қауымдастығы роялти  халықаралық стандарттарға жасалған қадам деп санайды. Дегенмен бұл құрал шын мәнінде инвестиция үшін ынталандыруға айналуы үшін мөлшерлемелерді қайта қарап, салық жүйелері арасындағы ауысуда икемділікті қамтамасыз ету қажет.

"Роялти сызбаға сәйкес құрылады: конверсия неғұрлым жоғары болса, соғұрлым төмен болады. Бұл модель Батыс Аустралия үлгісіне ұқсастық бойынша алынған, бірақ ол жерде роялти мөлшерлемелері екі есе төмен: руда үшін - 7,5%, концентрат үшін - 5%, металдар мен қорытпалар үшін - 2,5%. Сонымен қатар, біз пайдалы қазбаларды өндіруші компанияларға роялтилік салықты аудару механизмі қарастырылуы керек деп есептейміз. Бұл қисынды және әділ көрінеді", – дейді Максим Кононов.

Нені өзгертуге болады: салалық ұсыныстар

• ҚҚС қайтаруды жеделдету – нақты және қатаң мерзімдерді белгілеп, тәуекелге бағытталған тәсілді енгізу және адал салық төлеушілерге басымдық беру.
• Әкімшілік жеңілдету – жеткізушілердің кінәсінен ҚҚС төлеуден бас тарту қаупін азайту, оған компаниялар әсер ете алмайды.
• Таусылған кен орындарына пайдалы қазбаларды өндіру салығын төмендету – олардың экономикалық қызмет ету мерзімін ұзарту, жұмыс орындарын және салық базасын сақтау.
• Роялти мөлшерлемелерін реттеу – халықаралық тәжірибе мен саланың нақты маргиналдылығын ескеру.

Өңірлерге тікелей түсетін салық үлесін ұлғайту моноқалаларды қолдауға, шиеленісті азайтуға және тау-кен өндірісін жауапкершілікпен дамытуға ынталандыруды арттырады. Ұлттық экономика министрлігінің мәліметінше, 2025 жылы Қазақстанда жалпы ішкі өнімнің нақты өсімі 5,6 пайыз деңгейінде деп болжануда.

Экономика құрылымында металл кенін өндіру үлесі – 2024 жылы 3,3%, металлургия өнеркәсібінде 5%. 2025 жылдың алғашқы бес айының қорытындысы бойынша кен өндірудегі өсу қарқыны тұрақтылықты көрсетеді – өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 100,8%, ал металлургия өндірісі 2024 жылға белгіленген жоғары деңгейде (106,9%) сақталды.