«Оян қазақ» деп халықты білімге шақырған Міржақып Дулатұлының өмірбаяны

«Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты, өткізбей қараңғыда бекер жасты деп кең даласында алаңсыз өмір сүріп, малын бағып, бейқам халқын оятып, оларды ілім-білімге шақырған тіл, ұлт жанашыры Міржақып Дулатұлы халық тарихында аштықтан зардап шеккен адамдарға көмектесетін алғашқы қор құрған қоғам қайраткері, деп жазады Stan.kz ақпараттық агенттігі.

Қазақтың аса көрнекті ағартушысы, ақын, жазушы, қоғам қайраткері әрі жалынды көсемсөз шебері, әдебиеттің әр түрлі жанрына қалам тартқан қаламгер Міржақып Дулатұлы 1885 жылы 25 қарашада Торғай уезінің, Сарықопа облысының бірінші ауылында дүниеге келген. Ол орта жүздің Арғын тайпасының бөлігі болып табылатын Мадияр руынан шыққан.

Бала Міржақып анасы Демештен ерте айырылды. Анасы Міржақыптың екі жасында, ал әкесі Дулат 12 жасында қайтыс болды. Жастайынан жетім қалған бала ауылда бастауыш мектепті бітірді. Міржақып 1901 жылы педагогикалық сыныпты мемлекеттік орыс-қазақ мектебіне оқуға түсіп, оны 1902 жылы бітіріп, ауыл мұғалімі болды. Бұл училищеде қазақ тілінен Ахмет Байтұрсыновтың өзі сабақ берген. Осы кезден бастап Байтұрсынов пен Міржақып Дулатұлының әдеби-саяси қызметі бір-бірімен тығыз байланысты болады.

Жастайынан өз бетінше алға талпынып, оқу оқып, білім алған Міржақып орыс жазушыларының шығармаларының арқасында орыс тілін жетік меңгеріп, замана тозаңынан суырылып шығады.

1904 жылы Міржақыптың бүкіл өмірін өзгерткен оқиға болды. Сол жылы ол Қарқаралыда Ахмет Байтұрсынов және Әлихан Бөкейхановпен тағы да кездесті. Осылайша, ол жаңа қалыптасқан қазақ реформашыл ұлттық қозғалысының осы екі көшбасшысының ықпалымен колониалға қарсы, антиресейлік көзқарасқа ие болды.

1907 жылы ол Санкт-Петербургтегі бүкілресейлік кадет конгресіне конституциялық демократтардың қазақстандық партиясының делегаты ретінде барды. Санкт-Петербургте ол «Серке» журналын құрастырып және оның жалғыз шығарылымына «Жастарға» атты өлеңін жариялайды. Сондай-ақ, ол журналдың екінші нөміріне арнап «Біздің мақсатымыз» мақаласын жазады. Бірақ, бұл мақала сол күйі жарыққа шықпады.

1907 жылғы 3 шілдеде патша жарлығымен Сібір мен Орталық Азияның барлық байырғы халықтары секілді қазақтар да Ресейдің мемлекеттік думасына қатысу құқығынан айырылды. Бұл өзін-өзі басқару мүмкіндігін түбегейлі бұзды. Дулатов 3 шілдедегі «заң мен қазақтар» атты мақаласында бұл шешімді әділетсіз деп сынаған. Ол егер қазақтардың депуттаттары қазақтардың мәселесін шешуге қатыспайтын болса, онда бұл жағдайда депутаттардың қаншалықты шыншыл және білімді екендігіне қарамастан, осы мәселені көтерген құзырлы орган ешқандай нақты шешім қабылдамайды деп есептеді.

Міржақыптың 1909 жылы жарық көрген «Оян, қазақ!» атты алғашқы ақындық жинағы оның саяси ұстанымын айқын көрсетіп тұрды. Осыдан кейін бұл жинақ дереу тәркіленді. Бірақ, қайсар қазақ баласы 1911 жылы оны қайта жариялап, туған өлкесі Торғайға оралды. Міржақып сол аралықта, 1910 жылы қазақ тілінде жазылған қазақтың тұңғыш романы «Бақытсыз Жамал» атты кітапты жарыққа шығарды. Сондай-ақ, бұл туынды сол қоғамда Шығыстағы мұсылман әйелдердің теңсіздігін көтерген, алғашқы шығарма болды.

Сонымен бірге Дулатов қазақ реформизмінің және ұлт-азаттық қозғалыстың көшбасшыларының бірі болды. Ол басылымдарына байланысты полицияның қадағалауына және патшалықтың жеке күзетінің көзіне ілікті. Осылайша, қара тізімге енген Міржақып ұзақ уақыт қаладан жұмыс таба алмады. Ал 1911 жылы Семейде тұтқындалып, бір жыл сегіз айға бас бостандығынан айырылды. Дулатовпен бірге Ахмет Байтұрсынов және Әлихан Бөкейханов та абақтыға жабылған. Олар үшеуі бірігіп «Қазақ» газетін құрған.

Бірақ, қамаудан босатылғаннан кейін Міржақып «Айқап» журналына және «Қазақ» газетіне шығармаларын басып шығара бастады. Кейінірек, «қазақ» газеті де жабылды. Міржақып өз өлеңдерінде және мақалаларында патша әкімшілігінің қысымына ұшыраған қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайын қатаң сынайды. 1913 жылы ол «Азамат» патриоттық поэмасы жариялайды.

1914 жылы түркітанушы Владимир Гордлевский танымал шығыстанушы Веселовскийдің туғанына 70 жыл толуына орай шығарылатын «Шығыс топтамасы» жинағы үшін қазақ әдебиетінің ең көрнекті өкілдері ретінде Абай Құнанбайұлы мен Міржақып Дулатұлының шығармаларын таңдап алды.

1916 жылы Байтұрсынов пен Бөкейханов патша өкіметінің 25 маусымдағы қазақтарды майданға жұмыста тарту туралы жариялаған жарлығына қарсы шықты. Олар патша өкіметі онсызда аштыққа ұшыраудың алдында тұрған халықты аштықтан өлтіретін болды деп санады. Міржақып сол кезде аш адамдарға көмектесетін тарихтағы алғашқы халықтық қор құрды. Содан бастап ол халық арасында кеңінен танылып, көпшілікті артынан ертіп жүрді.

1917 жылдың жазында Дулатов Орынбордағы тұңғыш бүкілхалықтық конгресті ұйымдастырушыларының бірі болды, онда алғашқы саяси қазақстандық Алаш партиясы құрылды. Сонымен қатар, Міржақып Семей аймағының делегаты болған, атақты ғалым, саяхатшы Григорий Николаевич Потанинді қазақ тілінде өте жақсы сөйлейтін, «біздің құрметті сібірлік ақсақал» деп атаған.

Ал 1917 жылғы Дулатов өзінің көшбасшылары Бөкейханов және Байтұрсыновпен бірге Алаш-Орда үкіметінің құрамына кіреді.

Кейіннен Дулатов баспалық және педагогикалық іс-шараларға қайтып оралып, 1922-1928 жылдары Орынборда тұрды. 1928 жылы Міржақып тілдік реформаны халықтың жазбаша тарихымен байланыстырудың құралы ретінде бірден араб алфавитінің жойылуына қарсы шықты. Ол қазақ халқы өзінің ана тілін жоғалтып, халық өз тарихынан айырып қалады деп қорықты.

Ол сол кездегі қазақ тілінің «мемлекеттік мәртебесі» туралы декларациялардың екіжүзділігін алғаш сезіп, қазақтың тілін және дінін қорғауға тырысты. Болашақ та оның сөзінің дұрыс екендігін көрсетті. Бірақ 1928 жылғы 29 желтоқсанда биліктегілер оны қазақ ұлтшылы деп айыптап тұтқынға алды.

Қызылордадағы түрмеге түскен Міржақып Жүсіпбек Аймауытов және Ахмет Байтұрсыновпен көрші бөлмеде жатты. Дулатов 1929 жылы өзін «ұлтшыл» деп айыптағандарға: «Біз өзіміздің тегіміздің бізге тиесілі болғанын қалаймыз» деп жауап берді. Ол әділетсіз сот алдында да, басын тік көтеріп: «Халқымның болашағы үшін мен бәрін істеуге міндеттімін. Егер мен қателессем, онда халқыммен бірге қателестім. Ерте ме, кеш пе шындық, әділеттілік орнайды» деп, соңына дейін алға қойған мақсатынан қайтпады. Осы сөздерден кейін Міржақыпқа ату жазасы берілді, бірақ кейін лагерьге 10 жылға ауыстырылды.

Ол Бутырка түрмесінде екі жыл отырып шығып, содан кейін Соловецкий арнайы мақсаттағы лагеріне жіберілді. Онда оны ғалым және дін қызметкері Флоренский бірден таныды. Міржақыптың есімі сол кездің өзінде «Әдеби энциклопедияда», сондай-ақ «Кіші кеңестік энциклопедияда» болды. Сонымен қатар, Міржақып түрмеде болса да, оны ауыр жұмыстардан босату үшін ауруханада медициналық көмекші ретінде қызметке орналастырған. Сол кезде қазақтың қоғам қайраткері Мұстафа Шоқай Франциядан келген сауда кемесіне Дулатовты отырғызып, оны Соловкиден қашырып жіберуге тырысты. Бірақ тұтқын отбасы үшін қорқып, ол ұсыныстан бас тартты. Осылайша, қазақтың тілі, діні үшін жанпида болған көсемсөз шебері, Алаш қозғалысының қайраткері Міржақып Дулатов 1935 жылы 5 қазанда тұтқында қайтыс болды. Оның сүйегі сол жерде тегін зиратқа жерленді.

Дегенмен, 1990 жылы Карелия Республикасының үкіметі жергілікті тұрғындардың дәлелдері, фактілер мен құжаттардың негізінде Міржақып Дулатовтың сүйегін анықтайтын арнайы комиссия құрды. 1992 жылы қазан айында Міржақып Дулатовтың сүйегі отанына жеткізіліп, қазіргі Қостанай облысының Торғай облысы, Жангелді ауданы, Бидайық ауылына жерленді.