Мұстафа Шоқай 1890 жылы 25 желтоқсанда Қызылорданың маңындағы қазақ ауылында дүниеге келген.
Мұстафаның ата-бабалары қыпшақ-бошай руынан шыққан далалық аристократтар болған.
Ташкент гимназиясында білім алып, 1910 жылы оны алтын медальмен бітірді. Кейіннен Санкт-Петербург университетінің заң факультетін тәмамдады.
Шоқай Отанына оралғанда әкесінің орнына судья болды.
Николай II Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Орта Азия халқын тыл жұмыстарына тарту туралы бұйрық шығарған кезде, ол жергілікті халықтың көтерілісін қоздырды, сол кезде де Мұстафа Шоқай өз халқын қорғады.
Мұстафа Шоқай тарихқа қазақтың қоғамдық және саяси қайраткері, публицист, біртұтас Түркістанның еркіндігі мен тәуелсіздігі үшін күрес жүргізген идеолог ретінде кірді.
Уфалық жер иесі Мұстафаға жер сыйға тартып, Думаға оның кандидатурасын тағайындауға келіскен.
1933 жылы 27 наурызда Лондондағы Халықаралық істер жөніндегі Корольдік институттың шақыруымен Мұстафа Шоқай «Кеңес Одағы және Шығыс Түркістан» тақырыбында баяндама жасады.
Мұстафа Шоқай нағыз полиглот болды, ол қазақ тілінен бөлек орыс, неміс, ағылшын, француз, түрік, өзбек тілдерін жақсы меңгерді. Осыған байланысты Шоқай Парижде, Лондонда, Стамбұлда және Варшавада аналитикалық шолулар жасауға және оны баяндауға мүмкіндік алды. Оның түркі тақырыптарын қамтитын саяси шолулар мен зерттеулер шетел басылымдарында жарияланды.
Атақты опера әншісі, Петербург аристократының бесінші ұрпағы Мария Яковлевна Горина Мұстафа Шоқай үшін күйеуін, үйін және мансабын тастап кетті.
Ол аз ғана өмір сүрген және кеңестік билікті мойындаудан бас тартқаны үшін большевиктермен талқандалған Түркістан автономиясының негізін қалаушылардың бірі болды. Мұстафа Шоқай түркі халықтарының бірігуін қолдады. Осы үшін оны «ұлтшыл» деп атап, масқаралады.
Шоқай «Түркістан бірлігі» ұйымын құрды. Ал 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін Мұстафаның басы үшін сыйақы тағайындалды. Ал Сталин Шоқайды «жеке жауы» деп атаған.
Шоқайды фашистердің қолжаулығы болды және Түркістан легионын құрды деп айыптады. Шын мәнінде, Мұстафа Шоқай өмірінің соңғы жылдары қуғында болып, Франциядағы «Виктория» ауруханасында, 1941 жылы 27 желтоқсанда қайтыс болды деген дәлелденген дерек бар. Ал Гитлер кеңес әскеріне қарсы соғысқа қатысқан Түркістан легионын құру туралы жарлыққа 1941 жылдың 22 желтоқсанында қол қойды. Ол уақытта Шоқай ауруханада жатқан еді.
Ол Риббентропқа жолдаған хатында «Гёте, Фейербах, Бах, Бетховен, Шопенгауэр тәрізді данышпандарды тәрбиелеген ұлт өкілдерінің әскери тұтқындарға қалай қарайтынын көре отырып, мен Түркістан легионын басқару туралы ұсынысты қабылдай алмаймын және келешекте ынтымақтастықта болудан бас тартамын. Мен шешімімнің барлық салдарын түсінемін» деп, ынтымақтастықтан бас тартқан болатын.
Қоқан талқандалғаннан кейін Мұстафа Шоқай Парижге қашып кетті. Кеңес Одағының басшылығы оны үшінші Рейхпен ынтымақтастықта болды деп айыптады. Революционер Парижге 1921 жылдың жазында әйелі Мариямен бірге келген. Парижде өмір сүру қиын болғандықтан, ол 1923 жылы Париждің оңтүстігінде 15 шақырым жерде орналасқан Ножан-сюр-Марн қаласына көшіп кетеді. 1941 жылдың желтоқсанында ол жұмбақ жағдайларда қаза тапты. Мұстафа Шоқай өз өмірінің соңғы жылдарында қуғынға ұшырады.
Мұстафа Шоқай бірнеше жыл өмір сүрген Францияның Ножан-сюр-Марн қаласында оған арнап мемориалдық тақта мен мүсіні орнатылды. Бұл идеяны Париждегі қазақ диаспорасы жүзеге асырды. Ножан-сюр-Марн қаласында тұрғызылған Мұстафа Шоқай ескерткішінің авторы – мүсінші Амангелді Кененбаев.
2012 жылы Өскеменде Мұстафа Шоқайды «фашистердің құйыршығы» деп атаған журналистерге қатысты сот отырысы өтті. Журналистер 1995 жылдың өзінде ҚР Бас прокуратурасы «Мұстафа Шоқайды неміс фашистерімен серіктес болды деп санауға еш негіз жоқ. Оған қатысты қылмыстық іс қозғалмады. Құқық қорғаушы органдар тарапынан Мұстафа Шоқайға қатысты айыптаулар көрсетілген жоқ» деген анықтама бергенін білмейтін болса керек.
Назарбаев қазақстандық телеарналардағы бағдарламалардың біріне берген сұхбатында: «Егер тарихты еске түсірсек, бізді бірігуге сонау 1918 жылы Мұстафа Шоқай шақырған болатын» деген еді. Елбасының бұл сөзі Мұстафа Шоқайдың қазақтар үшін ұлы адам екенін көрсетеді.
Мұстафа Шоқай қайтыс болғаннан кейін, әйелі Мария Шоқай соғыс кезінде тұтқынға түскен жас бала Әлім Алматты асырап алады. Отанына оралғаннан кейін оны Сталиннің жазасы күтіп тұр еді. Яғни, оны «Отанын сатқандарды» ұстайтын лагерге жіберуі мүмкін болды. Сондықтан Әлім Алмат сол күйі Еуропада қалды. Ол қазақтан шыққан алғашқы скрипкашы болды. Мұстафа Шоқай туралы алғаш рет Алматыдағы музыка мектебінде оқып жүрген кезде Әмре Қашубаевтан естіген болатын. Мұстафа туралы тек Мария Шоқайдың әңгімесінен ғана білетін. Әлім Алмат 1948-50 жылдары Францияның Ножан-сюр-Марн қаласында Мария Шоқаймен бірге өмір сүрді.
Саясаткер Берлинде, түрік мұсылмандар зиратында жерленді. Ресми баяндамада Мұстафа Шоқай «концентрациялық лагерьде жұқтырған бөртпе сүзектің салдарынан, қаны уланып қайтыс болды» делінген. Бірақ дәл осы белгілер улану кезінде де болуы мүмкін. Сонымен қатар, оның жұбайы Мария Горина-Шоқай өз естеліктерінде “Мұстафа Түркістанда жүрген кезде бөртпе сүзекпен ауырып қойған және оның енді иммунитеті болуы керек” деген болатын. Дегенмен, Мұстафа Шоқайдың улануына өзбек серігі Вели Каюмның қатысы бар делінеді. Себебі, ол 1942 жылдың наурызында құрылған Түркістан легионын басқарған.

Тағы оқыңыз: Алаш қозғалысының қайраткері Мұстафа Шоқайдың өмірбаяны

Талқылау