– Апелляциялық тәртіппен қаралуға бірінші сатыдағы соттың заңды күшіне енбеген үкімдері мен қаулылары жатады. Сот үшін қаралатын істер мен олар бойынша шығарылған шешімдердің барлығы маңызды, сондықтан оларды бірі-бірінен бөліп жармаймыз.

– Апелляциялық сот сот істерін қараған кезде азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қалай қорғайды?

– Азаматтардың құқықтары мен мүдделерін барлық сатыдағы соттар қорғауға міндетті. Сонымен қатар, сот сотқа дейінгі тергеп-тексеру кезінде азаматтардың құқықтары мен мүдделерінің сақталғанын тексереді. Құқық бұзушылық орын алған жағдайда, сәйкесінше тергеу амалдарын заңсыз деп таниды және басшылардың атына жеке қаулы шығарады.

– Көп жағдайда азаматтардан аппеляциялық сот шағымдарын қанағаттандырмады деген наразылықты көп естиміз. Әсіресе тұрмыстық зорлық-зомбылық, адам өлімі істерінде аппеляциялық сот көз жұмып жатады. Ал мемлекеттік қызметкерлерге қатысты іс болса сот шешімі өзгеруге дайын тұрады. Не себепті? Бұған не айтасыз?

– Апелляциялық алқа сотпен зерттелген материалдар бойынша iстiң нақты мән-жайын анықтаудың және қылмыстық заңды қолданудың дұрыстығын, іс бойынша iс жүргiзудi жүзеге асыру кезiнде қылмыстық-процестік заң нормаларының сақталуын, бiрiншi сатыдағы сот үкiмiнiң немесе қаулысының әділдігін, заңдылығын және негiздiлiгiн тексередi.

Аппеляциялық сот тұрмыстық зорлық-зомбылық, адам өлімі істері бойынша шағымдарды көз жұмып қанағаттандырусыз қалдырады, ал мемлекеттік қызметкерлерге қатысты іс болса сот шешімін өзгеруге дайын деген қате пікір. Егер апелляциялық шағым немесе прокурордың өтінішхаты қанағаттандырусыз, бірінші сатыдағы соттың шешімі күшінде қалдырылған болса, онда ол шешімнің күшін жоюға немесе өзгертуге заңмен көзделген негіздердің болмағаны. Нақты бір іс бойынша қабылданған шешімді атамай, мұндай сұрақты қою орынсыз деп есептейміз, оның ішінде журналиске.

– Соңғы кездері кейбір сот үкімдерімен келіспеушіліктер болып жатады. Мәселен, көпшілік Кәрім Мәсімов пен Қайрат Сатыбалдының жасаған қылмыстарына қарамастан оларға шыққам үкім әділетсіз деп санайды. Оны үстіне жақында Астана соты Кәрім Мәсімовті орташа түзеу мекемесіне ауыстырды. Бұл әділетсіздік емес пе?

– Сот үкімімен келіспеген әрбір тарап, ол сотталған адам немесе жәбірленуші не прокурор болсын апелляциялық шағым беруге құқылы.Шағым немесе өтінішхат бойынша қабылданған апеляциялық соттың шешімімен келіспеген тарап кассациялық тәртіпте Жоғарғы Сотқа өтінішхат, наразылық келтіре алады. Кәрім Мәсімов және сол іс бойынша басқа сотталғандарға қатысты үкімді әділетсіз, заңсыз деуге негіздер жоқ.

Мемлекеттік айыптаушылар сот үкімімен келіскен, апелляциялық өтінішхат келтірмеген. Үкімді апелляциялық сот тек сотталғандар мен қорғаушылардың шағымдары бойынша тексеріп, күшінде қалдырған. Яғни заңды және негізді болғандықтан.

Бұл жерде айта кететін мәселе іс бойынша тергеу амалдары құпиялы жүргізілгендіктен, сотта іс жабық түрде қаралды. Астана қалалық соты өзінің еркімен Кәрім Мәсімовті бас бостандығынан айыру жазасын өтеу үшін орташа түзеу мекемесіне ауыстырған жоқ.

Сот Қазақстан Республикасының Заңдарында көзделген талаптарды орындайды, өздігінен заң шығармайды, оған құзыреті жоқ. Қылмыстық кодекске 2023 жылғы 17 наурыздағы №212 Заңмен өзгерістер енгізіліп, ол 20 мамырда заңды күшіне енді.

Енді Қылмыстық кодекстің 46-бабы 5-бөлігінің 2-тармағына сәйкес қылмыстық-атқару жүйесінің орташа қауіпсіз мекемелерінде жазасын бұрын бас бостандығынан айыруды өтемеген, қасақана қылмыс жасағаны үшiн 2 жылдан астам мерзiмге бас бостандығынан айыруға сотталған адамдар өтейді.

Осыған байланысты апелляциялық алқа Кәрім Мәсімовке жазасын өтеуді орташа қауіпсіз мекемесіне ауыстырды. Бірінші сатыдағы сот үкім шығарған кезде заңның өзгерістері күшіне енбеген болатын, сондықтан қауіпсіздігі барынша жоғары мекемені тағайындады.

Қайрат Сатыбалдыға қатысты іс бойынша сот үкімін де әділетсіз деуге ешбір негіздер жоқ. Сот шешімімен мемлекеттік айыптаушы, жәбірленуші келіскен, апеляциялық шағым немесе өтінішхат келтірілген жоқ. Сотталған Қайрат Сатыбалды, оның қорғаушылары үкімге шағымданған жоқ. Қазіргі таңда үкім заңды күшіне енді, сотталғанға кінәлі деп танылған баптың санкциясында көзделген жаза тағайындалды.

– Жақында Алматыда "элиталық эскортшылар" желісінің ұйымдастырушысы ұсталды. Оны 15 жыл бас бостандығынан айыру жазасы күтіп тұр деп айтылып жүр. Расымен сот үкімі солай шығады деп ойлайсыз ба? Кәрім Мәсімов бірнеше бап бойынша қылмыс жасап 18 жылға кеткенде, бұл қылмыс үшін 15 жыл тағайындау артық емес пе?

– Алматыда "элиталық эскортшылар" желісінің ұйымдастырушысы ұсталды, оны 15 жыл бас бостандығынан айыру, мүлкін тәркілеу жазасы күтіп тұр деген ақпарат бұқаралық-ақпарат құралдарында жазылды.

Бұл ақпаратта қылмысты іс Қылмыстық кодекстің 309-бабымен "Жезөкшелiкпен айналысуға арналған притондар ұйымдастыру немесе оларды ұстау және жеңгетайлық" және 297-бабымен "Есірткі, психотроптық заттарды, сол тектестерді өткізу мақсатында заңсыз дайындау, қайта өңдеу, иемдену, сақтау, тасымалдау, оларды жөнелту не өткізу" қозғалды деп жазылған.

Қылмыстық кодекстің 297-бабы 3-бөлігінің санкциясында кінәлі адамды 10 жылдан 15 жылға дейінгі мерзімге бас босандығынан айыру жазасы көзделген. Осыған байланысты 15 жыл күтіп тұр деп айтылған болар.

Қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп танылған адамға қандай жаза тағайындалатынын алдын ала айту мүмкін емес. Оны тек істі қарап, шешім шығарған кезде судья тағайындайды.

Есірткіге, жезөкшелікке қатысты қылмысты екінші бір басқа қылмыспен салыстыруға, біреуінің жазасы екіншісінен неге аз немесе көп деуге болмайды. Өйткені олар санаттары – категориялары бойынша әртүрлі қылмыстар болып есептеледі.

Әрбір қылмыс үшін тағайындалатын жазаның түрі мен мөлшері Қылмыстық кодексте көрсетілген. Соттар кінәлі адамға жаза тағайындағанда заңды басшылыққа алады.

– Бұнымен қоса қаңтар оқиғасы бойынша ұсталған кейбір азаматтарға, соның ішінде Қайрат Құдайберген мен Арман Жұмагелдиевке бір жылдан асса да сот үкімі шықпады. Бұған не себеп деп ойлайсыз?

– Сотқа дейінгі тергеп-тексерудің мерзімін прокуратура органы қадағалайды. Сондықтан бұл сұрақты прокурорға қойған орынды болар.

– Сізге пара ұсынған немесе пара берген адамдар болды ма? Ондай жағдайда не істейсіз?

– Пара ұсыну немесе беру факті болған емес. Мұндай факті орын алған жағдайда әрбір судья және мемлекеттік қызметкер тиісті органға хабарлауға міндетті. Ол туралы заңда көзделген.

– Қазақстандағы сот жүйесі тәуелсіз бе? Апелляциялық сот шешім қабылдауда бейтараптылыққа қалай кепілдік береді?

– Қазақстандағы сот жүйесі тәуелсіз. Барлық судьялар шешім қабылдау барысында бейтарап болуы тиіс. Бұл Конституциялық заңымызда көзделген, бейтарап болуға міндеттіміз, судья лауазымға түсер алдында бейтарап болуға ант береді. Егерде судьяның тарапынан шешімді заң талаптарына қайшы, өрескел бұзушылықпен шығару фактісі орын алған болса, жоғарғы тұрған сот алқасы шешімнің күшін жойған немесе өзгерткен кезде құқық бұзушылықтарды міндетті түрде көрсетеді, ол үшін шешім шығарған судья жауап береді. Шешімді өрескел заң бұзушылықпен шығарған судьялардың қызметтен босатылғаны туралы Президенттің Жарлығынан көрген боларсыздар.

– Апелляциялық сот судьялары шешім қабылдау процесін қалай жүзеге асырады? Істерді қарауға және сот шешімдерін қабылдауға көмектесетін алқалы органдар немесе комитеттер бар ма?

– Апелляциялық алқаға бірінші сатыдан түскен істер автоматтық түрде бір судьяға бөлінеді, ол істі баяндаушы судья болып есептеледі. Ауыр және аса ауыр қылмыстар бойынша істерді апелляциялық тәртіппен қарау құрамында алқаның кемінде үш судьясы болатын алқалы түрде жүзеге асырылады, ал қысқартылған тәртіппен немесе бұйрықтық іс жүргізу тәртібімен қаралған қылмыстық терiс қылықтар және онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмыстар туралы істер бойынша, үкімді орындау мәселелері бойынша соттың үкімдеріне, қаулыларына, тергеу судьясының қаулыларына берілген шағымдарды, прокурорлардың өтінішхаттарын қарау кезінде судья жеке-дара жүзеге асырады.

Істерді қарауға және сот шешімдерін қабылдауға көмектесетін алқалы органдар немесе комитеттер жоқ. Судьялардың өздері қарайды және шешім қабылдайды.

– Қазақстанның сот жүйесін жақсарту үшін қандай өзгерістер қажет деп санайсыз?

– Қазақстанның сот жүйесін жақсарту үшін бірнеше өзгерістер енгізілді. Оның бірі – судьяның кәсіби қызметі бағаланады, оны комиссия жүзеге асырады. Судьяның кәсіби қызметін бағалау судьялар корпусының сапалық құрамын жақсарту, кәсіби біліктілігін бағалау және оның өсуін ынталандыру, істерді қарау кезінде заңдылықты нығайтуға жауаптылықты арттыру, азаматтардың құқықтары мен қоғамның мүдделерін қорғау мақсатында жүргізіледі. Кәсіби қызметін бағалау бірінші рет судья лауазымындағы бір жылдық жұмысының нәтижелері бойынша жүргізіледі. Одан кейін судьяның кәсіби қызметін бағалау әр бес жыл сайын жүргізіліп отырады. Судья лауазымына тағайындалуда бірнеше күрделенді. Осының барлығы сот жүйесін жақсатруға арналған өзгерістер. Судьялар корпусы тарапынан әрбір журналистің қызметіне сәттілік, шығармашылық табыс тілейміз.
Сондай-ақ, журналист қандай да бір ақпаратты таратпас бұрын оның анық-қанығына, заңдылығына көз жеткізуі қажет деп есептейміз.

Талқылау