Сіз қате қолданып жүрген қазақ тіліндегі сөз тіркестері (видео)
Қазақ тілінде күнделікті қолданыста жүрген, бірақ көбі қате деп ойлай бермейтін тіркестер бар. Осындай тіркестердің алтылығын бүгінгі айдарымыз аясында ұсынамыз.
Фото: Stan.kz коллажы
Биылғы жыл. Дұрысы – биыл
Жұмыс жасады. Дұрысы – жұмыс істеді
Атқа отыру. Дұрысы – атқа міну
Маска кию. Дұрысы – маска тағу
Үлкен рахмет. Дұрысы – көп рахмет
Апат орын алды. Дұрысы – апат болды
“Биыл" (бұл+жыл) кіріккен сөздерге саналады. Сондықтан бұған "жыл" сөзін тіркеп қолдану – үлкен қате. Айта кетейік, кіріккен сөз дегеніміз – сыңарлары дыбыстық құрамын толық сақтамай немесе түрлі дыбыстық өзгерістерге ұшырау арқылы бір-бірімен мағына жағынан ғана емес, дыбыстық құрамы жағынан да кірігіп, ықшамдалып, біртұтас сөзге айналған сөздер.
"Жұмыс жасады". Аталған тіркестің қате екені үнемі айтылып-жазылып жүрсе де, сын-ескертпеден нәтиже болмай келеді. "Жасау" сөзі қолдан жасалатын немесе құрастырылатын заттарға байланысты қолданылады. Мәселен, құмыра жасау, есік жасау және тағы басқа. Ал жұмыс жасалмайды, істеледі. Дұрысы "жұмыс істеді" болуы керек.
Атқа отырмайды, "мінеді". Себебі мұндағы "мін" – етістіктің қимыл атауы. Мысалы, саяхат программасы бойынша біздің осы пілдерге мінуіміз керек екен (Қ.Сатыбалдин, Қараторғай).
Маска кимейді, тағады. Себебі киімді киеміз, ал сырғаны, масканы құлаққа тағамыз. Тақ – бұйрық мәндегі етістік. Бір нәрсені қадау, жапсыру, ілу деген мағынада қолданылады. Сонымен қатар дауыссыз дыбыстарға біткен етістіктерге тұйық етістіктің у жұрнағы дауысты болып жалғанады: тақ-у (тағу), бар-у (бару) және тағы басқа. Мысалы, Жәмеш көшкенде жорға ат мініп, үкі таққан кәмшат бөрік киіп, белін қынап буынып шапан киетін (М.Әуезов, "Қараш-қараш" оқиғасы).
Орыстардың "большое спасибо" деген сөзін қазақтар "үлкен рахмет" деп қате қолданып жүр. Орыс тілінде "рахмет" үлкен болса, бізде олай емес. Қазақ тілінде рахмет көп болады.
"Орын алды". Бұл да сөйлем құрау дағдымызға дендеп кіріп алған тіркес. Оқиғамыз да, іс-шараларымыз да "орын алып" жүр. Орыс тіліндегі "имел место" деген сөздің аудармасы. Көпшілігіміз ана тілімізден "орын алдының" орнын басатын сөз таппай қиналатын секілдіміз. Шынында, оқиға, іс-шара орын алмайды, болады, өтеді. Орынды жарысқа, байқауға қатысушылар ғана алады. Мысалы, "апат орын алды" емес, "апат болды".
Еске салайық, Stan.kz ақпарат агенттігі 24 мамырда республикалық онлайн диктант өткізеді. Осылайша біз қазақ тілінің қолдану аясын кеңейту мәселесіне жіті көңіл бөлгіміз келеді. Осы ретте енді біз қала көшелеріне шығып, стендтер мен билбордтардағы, жарнама беттеріндегі қазақша жазулардың дұрыс жазылуын тексереміз, қателерін анықтаймыз. Қай жері қате және оны қалай түзеуге болатынын қарастырамыз. Қала көшелерінде, аудан орталықтарында қазақша қате жазылған тіркестерді бізге жіберу арқылы, шараға сіз де атсалыса аласыз! Қатені фото-видеоға түсіріп, біздің Instagram-ға жіберіңіз.