Психолог адамдар өздерінің бұрыннан келе жатқан сенімдеріне қайшы келетін ақпаратқа тап болған кезде, олар когнитивті диссонансты сезінуі ықтимал екенін айтады. Бұл дискомфорттан арылу үшін олар жалған болса да, қазіргі сенімдеріне сәйкес келетін ақпаратты қабылдап, өзгелермен бөлісуге ұмтылып тұрады, деп түсіндіреді маман.

Ол сонымен қоса адамдарға басқа адамдардың әрекеттері әсер ететінін және егер әлеуметтік желідегі басқа пайдаланушылар жалған жаңалықтармен бөлісетін болса, адамдар ақпаратты сыни бағалаудың орнына өзгелердің қателігін қайталайтынын айтты.

“Кейде шектен тыс сенімділік адамдарды жалған жаңалықтарды қабылдап, оның ақ-қарасын ажыратпай бөлісуіне итермелейді”, – дейді маман.

Психолог өз кезегінде дүниетанымына сәйкес келетін жалған жаңалықтармен бетпе-бет келгенде адамдар оны оңай қабылдайтынны айтады. Ол сондай-ақ жалған жаңалықтардың танымал түрлерін атап өтті.

Ақпараттың үздіксіз келуі. Әр секунд сайын назар аударатын жаңа пост, хабарлама немесе жаңалықтар пайда болып отырады. Сондықтан көптеген адамдар әлеуметтік желілерде көргендері туралы ойлауға көп уақыт жұмсамайды.

Адамның миы ұзақ ойланудың орнына қарапайым затты тез қабылдайды. Олар интернеттен көргенін сыни талдауға салмай, керісінше соған сенуге бейім. Егер жалған хабарлама ашу немесе үрей сияқты эмоцияға әсер етсе, ол автоматты түрде “шындыққа” айналады.

Фейктердің таралуының негізгі көзі – әлеуметтік желілер. Олар адамдарды бір-бірімен араласуға шақыратындай етіп жасалған. Пайдаланушылар өздері көрген ақпарат дұрыс емес болуы мүмкін деп күдіктенсе де, оны басқалармен бөлісу ниеті жиі жеңіп шығады. Мысалы, олар "ең болмағанда" репост жасай салайын деп ойлайды. Әлеуметтік желілерде репост жасау - бұл өнімділік.

“Ақпаратты қайта-қайта оқу тіпті ол жалған болса да, оның шынайылығын арттыруы мүмкін. Иллюзиялық шындықтың әсері адамдардың бірнеше рет кездескен ақпаратқа сену және бөлісу ықтималдығы жоғары екенін көрсетеді, бұл жалған жаңалықтарды қайталау арқылы таратуға ықпал етеді”, – деп қосты маман.

Фейк ақпарат әрқашан қандай да бір шындыққа негізделеді. Адамдар жаңа ақпаратпен бетпе-бет келгенде, олардың дүниетанымы мен құндылықтар жүйесіне қаншалықты сәйкес келетініне байланысты асығыс шешім қабылдайды. Мысалы, егер адам әлеуметтік желілердегі жеке деректерімен кез келген нәрсені жасауға болады деп ойласа, Instagram оны телефон арқылы бақылап отыр дегенге де оңай илана салады. Жалған ақпаратпен күресу үшін тек фактчекинг жасау жеткіліксіз. Бұл жалған жаңалықтың неліктен қисынсыз екенін көрсететін логикалық сюжеті бар балама оқиғаны ұсынуды қажет етеді.

Жалған ақпаратқа кімдер көбірек бейім?

Жоғарыда атап өткеніміздей, психологиялық жағдай ең маңызды рөл атқарады, сондықтан фейк ақпаратқа мына топтағы адамдар көбірек түсіп қалады:

- Егде жастағы адамдар мен балалар;

- Сыни ойлау және білім деңгейі төмен адамдар;

- Эмоциясы тұрақсыз адамдар;

- Танымал тұлғаларға сенуге дайын тұратын азаматтар.

Осы ретте жалған ақпараттың әсері бірнеше факторларға байланысты адамдар арасында әр түрлі болуы мүмкін және жалған ақпаратқа бейімділік күрделі және көп қырлы мәселе екенін атап өткен жөн.

Егде жастағы адамдар жалған ақпараттың кейбір түрлеріне келгенде осалдық танытуы мүмкін, әсіресе олар цифрлық технологияны азырақ меңгерген. Дегенмен, жастар, соның ішінде жасөспірімдер де, әсіресе, оларда медиа сауаттылық немесе сыни ойлау қабілеті болмағандықтан мұндай ақпараттарға сезімтал болып келеді.

Зерттеулер көрсеткендей, білім деңгейі төмен адамдар жалған ақпаратқа көбірек бейім болуы мүмкін. Білімнің жоғары деңгейлері көбінесе ақпаратты жақсырақ өңдеумен және сыни ойлау дағдыларымен байланысты, бұл адамдарға сенімді көздерді жалған ақпараттан ажыратуға көмектеседі.

Сондай-ақ тәжірибеге ашықтық немесе басқаларға оңай сенуге бейімділік сияқты кейбір жеке қасиеттер жалған ақпаратқа тез илануға әсер етуі мүмкін.

Медиа сауаттылықты, сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын дамыту және осы факторлар туралы хабардарлықты арттыру әртүрлі топтардағы жалған ақпараттың әсеріне төзімділікті арттыруға ықпал етуге көмектеседі.

Жалған ақпараттардың қаупі

Психолог жалған ақпараттардың тағы бір ерекшелігі – олардың тез таралуында екенін атап өтеді. Фейк жаңалықтардың аудиториясы өте үлкен және оның кімге көбірек, кімге аз әсер ететінін айту қиын, дейді маман.

“Көбінесе өмірлік тәжірибесі аз немесе білімі төмен адамдар фейк жаңалықтарға көбірек бейім болатынын атап өткім келеді, бірақ бұл бірінші сигнал ғана. Технологияның дамыған заманында жалған жаңалықтар бұрын-соңды болмаған деңгейге жетіп, жаңа пішіндерге ие болды, сондықтан оған бой алдыратындар көбейетіні де заңды. Ең бастысы, адамдарды екі лагерьге бөлуге болмайды – жалған жаңалықтарға сенетіндер мен сенбейтіндер, өйткені бұл үгіт-насихаттың мақсаты: бөлу және сенімсіздік атмосферасын тудырады”, – дейді ол.

Психолог жалған ақпараттардың арбауынан ешкім қорғалмағанын ескертеді. Ол жалған жаңалықтар жасау үшін адамның білімі, өмірлік тәжірибесі мүлдем маңызды емес екенін баса айтады. Сондықтан сыни ойлауды үйрету, қырағы болу және эмоцияларға толы мазмұн әрқашан сенімді бола бермейтінін түсіну өте маңызды. Көбінесе керісінше болады - үгіт-насихат жасаушылар адамның эмоцияларымен ойнауды ұнатады.

Психолог сонымен қоса жалған ақпараттарды танымал тұлғалар таратқан кезде адамдарға сенімдірек болып көрінетінін айтады.

“Көпке белгілі адам ақпаратты таратқанда, олардың әрекеті әлеуметтік дәлел ретінде қабылдануы мүмкін, бұл басқалардың ақпарат белгілі тұлғадан шыққандықтан сенімді деп болжауына себеп болады. Атақты адамдар көбінесе ықпалды болып көрінеді. Осылайша, белгілі адамдар таратқан жалған ақпаратқа сену үрдісіне психологиялық факторлардың жиынтығы әсер етеді, соның ішінде беделді қабылдау, әлеуметтік дәлелдеу т.б. Бұл психологиялық механизмдерді түсіну сыни ойлау мен медиа сауаттылықты дамыту үшін өте маңызды, әсіресе ақпарат әлеуметтік және дәстүрлі арналар арқылы тез таралатын дәуірде”, – деп жалғады маман.

Психолог фейктің адамның жанды жеріне тиіп кететін кездері болатынын ескертеді – ашу, алаңдаушылық, қорқыныш, үрей һәм жеккөрушілік. Мысалы, бизнестегі проблемалар, төмен жалақы, әлеуметтік кепілдіктердің жоқтығы, азық-түлік бағасының өсуі туралы ақпараттар.

Ақпараттық манипуляцияға қалай қарсы тұруға болады

Біріншіден жалған ақпараттарға неге сеніп қаламыз деген ойдың өзі адамдардың сыни ойлау қабілетін арттырады. Ендеше жалған жаңалықтардың негізгі белгілеріне мыналарды жатқызуға болады:

- ресми ақпарат көзінің болмауы;

- абсурдты немесе тым эмоционалды тақырып;

- авторы кім екені нақты көрсетілмеген материал;

- күмәнді фактілер, оқиғалардың бұрмалануы, ескі фотосуреттерді актуалды етіп көрсету.

Ақпаратты беру форматына назар аудару да аса маңызды. "Назар аударыңыз! Шұғыл!" деген секілді сөздерді жазу, эмодзилерді қолдану – бұл басылым сізді материалға немесе ыңғайсыздық сезіміне қызықтыруға тырысатынын көрсетеді. Олар жағдайды сыни тұрғыдан бағалау қабілетіңізге әсер етеді.

Егер жаңалық "анонимді дереккөзден" немесе сілтемелері жоқ зерттеуден болса, бұл осындай нәрселерді жариялайтын басылымға деген сеніміңізе селкеу түсіруге бірден бір себеп. Егер ақпарат шынымен маңызды және шынайы болса, тиісті құрылымдар оған міндетті түрде түсініктеме береді.

Ақпараттың көптігі сонша, оны тексеру және сақтық пен эмоционалды тыныштықты сақтау қиынға соғатыны түсінікті. Бірақ біз медиа манипуляция механизмдерінің қалай жұмыс істейтінін түсінген кезде, жалған ақпараттарға көбірек сыни қарай бастайтын боламыз.

Талқылау