– Сіз әдебиетіміздегі алдыңғы қатарлы ақындардың өлеңдерін лингвостилистикалық жағынан терең зерттеген ғалымсыз. Талай ақынның жұлдызын жақтыңыз. Абай, Дулат, Мағжан, Қасымнан бастап, Мұқағали, Төлеген, Ізтай, одан берідегі Тұманбай, Фариза, Ақұштап, тіпті «мұндағы» Светқалиларға дейінгі ақындардың сөз машығы туралы пайымыңыз қандай?

– Әдебиеттің тарихын зерттеп, Абай сияқты қазақтың сөз құдіретін танытқан ақынның тілдік тұлғасын зерттеу мақсатымен үш монография жаздым. Абайдың алдындағы Махамбет, Дулат, Шортанбай, тағы басқа сөз зергерлерінің әдеби тілді дамытудағы орнын, еңбектерін көрсетпей кету мүмкін болмағандықтан, әдеби тілдің тарихы, ауызша дамыған әдеби тіл мәселелерін де сөз еттім. Абай шығармаларының тілін, Абайдың сөз өрнегін талдай отырып, одан бұрынғы ақындардың шығармаларын жеке талдап-танытуға тырыстым. «Сөз құдіреті» деген кітабымда Мұхтар Әуезовтен бастап он жазушының қазақ тіліндегі сөздің құдірет-күшін, әсемдігін, бейнелілігін, әсерлілігін, дұрыстығын қалай көрсеткені туралы жаздым. Осы бағыттағы талдауларымды жалғастырып, Фариза Оңғарсынованың шығармалары бойынша көп материал жинап, арнайы зерттеу еңбегін жазбақ болып едім, көзімнің көрмей қалуына байланысты ол ісім аяқсыз қалды. Алайда, Фариза поэзиясының көркемдігі туралы жекелеген мақалаларым жарық көрді. Онда сөз зергерінің шығармашылығын қай бағытта талдау қажеттігін біршама көрсетіп бердім.

– Сіз ғылыми ортаға «ауызша әдеби тіл» деген жаңа ұғым мен тың терминді ендіріп, мүлдем жаңа бағыт ұсындыңыз. Сіздің бұл батыл байламыңызға қарсылық танытқандар, жоққа шығаруға жанталасқандар көп болыпты. Орасан пікір қайшылығының ішінен сізді үстем еткен дәлел-дәйектеріңізді алға тартсаңыз.

– Бірқатар ғалымдар орыс әдеби тілінің тарихын зерттеушілердің үлгісімен әдеби тілді жазу-сызумен байланыстырып келді. Сондықтан қазақтың ауыз әдебиеті тілін былай қойғанда, Абай, Ыбырайларға дейінгі ақын-жыраулардың тілін де «әдеби емес» деп табады. Осы пікірлес ғалымдар белгілі бір тілді «әдеби» деп тану үшін жазудың болуы шарт екенін алға тартып, «хатқа түскен нұсқалары жоқ немесе олар өте аз жерде әдеби тіл де жоқ» дегенді кесіп айтады. Осының нәтижесінде «әдеби тіл» деген термин «жазба тіл» дегеннің баламасы ретінде ұсынылды. Балақаев: «Әдеби тіл – жазба тіл. Жазба әдебиет арқылы тіл байлықтары, оның құрылысы сымбатты қалыпқа түсіп, екшеледі. Жазуы болмаған халықтың тілі әдеби тіл дәрежесіне көтеріле алмайды», – деп жазды. Дәл осындай тұжырымды Мұсабаев та айтты: «Әдеби тіл ең әуелі-ақ жазуға сүйенеді. Жазу стилінсіз әдеби тіл болмақ емес». Бірқатар зерттеушілер қазақтың әдеби тілін XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап, Абай мен Ыбырайдың есімдерімен байланыстырды. Т.Қордабаев қазақтың әдеби тілі совет заманында ғана қалыптасқанын айтты. Әдеби тілдің тарихын зерделеу үшін алдымен «әдеби тіл» дегеніміздің не екенін анықтап алу қажет. Әдеби тілдің ең басты белгісі – оның өңделген, сұрыпталған, нормаланған тіл болуы, бұл – бір. Қызметі жағынан сол халықтың өмірінде ұйымдастырушы, қоғам мүшелерінің басын қосушы сипаты, яғни жалпыға ортақтық қасиеті болуға тиіс, бірақ әдеби тілдердің бір кезеңдердегі жазба түрлерінде әрдайым соңғы белгінің болуы шарт емес. Әр нәрсенің, әр құбылыстың заты (мән-мәнісі, табиғаты) салыстыру арқылы, өзге құбылыстардың қарама-қарсысына қою арқылы таныла түседі. Әдеби тілді тану үшін оның қарама-қарсысына қойылатын басты құбылыс – ауызекі сөйлеу тілі. Бұл – үшінші шарт. Әдеби тіл қолданылу тәжірибесінде қоғам сынынан өткен, нормаларын қоғам санасы дұрыс деп қабылдаған және ол нормалар барша үлгілерге ортақ болуы шарт. Бұл – әдеби тілдің төртінші сипаты. Осы сипат-белгілерді негізге ала отырып, қазақтың тіл қолдану тәжірибесінде «әдеби» деген атрибутты ұлттық дәуірге дейін де беруге болатын уәждерін анықтадық. «Әдеби тіл» деген категорияны қазақ тіліне қалайша қатыстыруға болады? Қазақтың жазба әдеби тілінің жаңа кезеңі (осы күнгі түрі) басталғанға дейін, яғни XIX ғасырдың екінші жартысына дейін қазақта әдеби тіл болды ма? Болса, жеке-дара біреу ғана ма, жоқ, бір қоғамға екі әдеби тіл қатар қызмет етті ме?» деген сияқты сұрақтарға жауап беру керек болды. Зерттей келе, талдай келе, «ауызша дамыған қазақ әдеби тілі» деген атау ұсындық.

– Ғалым-әдебиетші Қайым Мұқаметқанов сіздің ғылыми еңбектеріңіз туралы былай дейді: «Басқа кітаптарыңыз, ғылыми еңбектеріңізді айтпай-ақ қояйын. Мына орфография мен пунктуация жайлы анықтағышыңыздың орны өте ерекше. Бұл кітап арқылы сіз бәрімізге де ұстаз болып отырсыз». Сізді жалпы «орфографияның анасы» деп атайды. Ал бүгінгі баспасөздегі былыққан қателер туралы не айтасыз?

– Біріншіден, мен күні бүгінге дейін шығып жатқан орфографиялық сөздіктердің редакторы болған емеспін. Соңғы 10 шақты жылда орфографиялық сөздіктер менің редакторлық етуімсіз шығып жатыр. Қазіргі кезде орфографиялық сөздіктерде қателіктер кетіп жатқаны туралы естимін. Кейде телефон арқылы хабарласып жатады. Соңғы анықтағыш 2000 жылы жарық көрді. Оның өзінде де баспадан шығу процесі толығымен қолымнан өткен жоқ. Соңғы нұсқасын әкелместен, қолымды қойдырмастан, шығарып жіберді. Әйтпесе шағын мақаладан бастап, еңбектерімнің барлығы баспадан шыққанда баспа редакторларымен, корректорларымен бірлесіп, бастан-аяқ қайта-қайта қарап шығатынмын. 2013 жылы шыққан емле сөздігіне менің қатысым жоқ. Бірақ сөздіктің шығып жатқанын естіп, шекара, көкөніс, қыркүйек сөздерінің жазылуы туралы сұрап, сөздіктің редакторы болып отырған Нұргелді Уәлиге әдейі телефон соғып, осы үш сөздердің ортасындағы к әрпін г әрпіне өзгерту туралы ұсынысымды айтып едім. Мұндай сөздер үшеу ғана емес, бірнеше жүздеп саналуы да мүмкін. Осы уақытқа дейін тілімізде әбден орныққан биыл, бүгін, көгал, қолғап т.с.с. кіріккен сөздердің қатарында көптеген сөздерді тұлғасы өзгерген қалпында жазу керек. Соңғы кездері бірнеше мақаламда сөздердің дұрыс жазылуы, дыбысталуы туралы айтып, осындай сөздерді ұяңдаған түрде жазу керектігін ескерткем. Бірақ біреулері ұяңдатып, біреулері ұяңдатпай айтып жүргендіктен, екі түрлі айтылып кетті. Теледидар мен радио тілшілері техниканың көмегімен алдындағы материалды бірден оқиды.

Бұрынғы дикторлардай алдын ала дайындалып, жаттықпайды, таспада қалай жазылса, сол күйінде оқи береді. Жазылған күйінде оқу, орфоэпиялық нормалардың сақталмауына, ең алдымен, мектеп кінәлі. Мектептерде «Қазақ тілі» сабағында орфоэпиялық заңдылықтарға көңіл бөлінбейді.

– Соңғы 15-20 жылда басылым беттері пунктуациялық қателерден демігіп тұр. Амал нешік, бұл қателіктің басында филолог ғалымдардың өзі тұр, оны таратып, қалыптастыруға келгенде журналистер де алдына жан салмай келеді. Әр басылымдағы әр тілші мен әр корректордың қолында мүйізі қарағайдай бір-бір профессордың сөздігі, әрқайсының өз «профессоры» бар, дәлелін соған сүйеніп келтіреді. Дәл қазір түзетуді қажет ететін мыңдаған сөзді былай қойғанда, өте жиі кездесетін «бірақ», «алайда», «өйткені», «себебі», деген сөзден соң негізді-негізсіз үтір қою, «кез келген», «арагідік», «шаш етектен», «көңіл күйді» бірде дефиспен, бірде дефиссіз жазу, тағы басқа толып жатқан тыныс белгілерін өз білгенімен қойып, жаппай сауатсыздықты қалыптастырып жатыр. Не істеуге болады, мұны қалай жүйелейміз, қалай жүгендейміз?

– Соңғы жылдары әркім өз бетімен жазып, қоспайтын сөздерді қосып, ажыратпайтын сөздерді ажыратып, қойылмайтын жерге үтір қойып жазып жүр. Ахмет Байтұрсынұлы заманында өйткені, себебі, бірақ, алайда сияқты жалғаулықтар екі жай сөйлемнің ортасында тұратын. Қазіргі кезде алдыңғы сөйлем тым ұзақ болып кете ме әлде орыс тіліндегі аудармаларға қарай ма, – сондықтан, өйткені, себебі, бірақ дегендерден басталатын сөйлемдер кездеседі. Ол сөздердің соңынан үтір қою дұрыс емес. Үтір жалғаулықтардың алдынан қойылғанмен, соңынан қойылмайды. Сол сияқты көңіл күй, алдын ала, кез келген сияқты тіркестерді дефис арқылы жазуға ешқандай уәж жоқ. Бұлар – қос сөз емес, тіркестер. Сондықтан дефис қою негізсіз. Сызықшаның, дефистің, үтірдің қойылатын орындары бар. Оларды бейберекет қоя беруге болмайды. Ол туралы «Қазақ тілінің анықтағышы» атты кітабымда нақты тоқталғам. Сол ережелерді негізге ала отырып, ала-құлалыққа жол бермей, біріздендіру керек. Мектепте тыныс белгілерді оқытуға ерекше көңіл бөліп, сағат санын көбейту керек.

– Латын әліпбиіне көшуге қалай қарайсыз? Латын әліпбиі қазақ тіл мәселесін шешеді деп ойлайсыз ба?

– Латын әліпбиіне көшуді қолдаймын. Латын таңбаларымен жазу ережелерін дайындау керек. Ол – өте күрделі әрі жауапты іс. Сондықтан оған жұмыла кірісу керек. Қай әріпті қолдансақ та, емле ережелерінде ұқсастық болады. Мысалы, а әрпі барлық буында жазыла береді; о, ө, ұ, ү әріптері үш буынды сөздердің соңында жазылмайды. Латын жазуына көшкенде халықаралық терминдер мен орыс сөздерінің жазылуында бірқатар қиындықтар болады. Мысалы, редактор дегенді редактор деп жазамыз ба әлде редактр деп екі дауыссызды қатар жазамыз ба, арасына ы әрпін қойып (редактыр) жазамыз ба? Оның бәрін жүйелеп, біріздендіру керек. Латын жазуына көшкенде ч әрпін алмасақ, чек, чемпион деген сөздерді қалай жазамыз? Ең қиыны – жазу ережелерін түзу. Латын әліпбиіне көшкенде қазақ тілі, ана тілі, мемлекеттік тіл мәселесіне ерекше мән беру қажет. Менің ойымша, балабақшада, бастауыш мектепте ағылшын тілін мүлде оқытпау керек. Латын жазуына негізделген қазақ сөздерін сауатты жазып, оқып дағдылана қоймаған балаға ағылшын тілін үйретуге болмайды. Тілдік санада ағылшын тілінің әріптері сақталып қалған балалар кейін қазақ тілін үйренген кезде ол таңбаның басқаша дыбысталатынын қабылдай алмай, шатастыратын болады. Бала бастауыш мектепте қазақ тілі бойынша сауатты жазып, әбден дағдыланған соң ғана шет тілдерді үйретуге болады. Мектеп табалдырығын аттаған бала ана тілінде ғана сөйлеуі керек. Бала бастауышта орыс тілінде де емес, ағылшын тілінде де емес, тек қана ана тілінде оқуы керек. Үш тілді бірден оқытқанда баланың ана тілі болмайды. Ана тілі болмаған адамнан ешқандай ақын да, жазушы да, суретші де шықпайды. Ғалым шығар, маман шығар, тіпті атақты адам да шығар. Бірақ онда ешқандай мәдени азық болмайды. Ағылшын тілінде тамаша жазсын, орыс тілінде өлең шығарсын, бірақ ол – ана тілі емес. Сондықтан Үкімет, басшылар, оқу-ағарту саласындағылар қазақ мектебін қолға алып, қамқорлық көрсетуі керек. Қазақ мектебін көбейту керек. Бала ана тілін бастауыш мектептен меңгеріп, кейін басқа тілді қосу керек. Айналасын ана тілінде танып, әр заттың қазақша атауын білген соң ғана оның орысшасын, ағылшыншасын үйренуі оңай. Қазақ халқының сақталуы тілінің сақталуына байланысты. Жаһандану заманында ана тіліміздің болашағына, тазалығына ерекше мән беруіміз қажет.

– Әңгімеңізге рахмет.

Айгүл Аханбайқызы, «Егемен Қазақстан»

Тағы да оқыңыз:

Жазушы телевизиядағы сауатсыз қазақ журналистерді сынай отырып басшыларға назын айтты

Прокурорды жаралап, өзіне қол салған кәсіпкер соңғы сөзін видеоға жазып қалдырған (видео)

Шымкент тұрғыны латын әліпбиіне көшудің оңай жолын ойлап тапты

Талқылау