Мәдениеттанушы-этномусиколог, өнертану докторы, Т. Жүргенов атындағы ҚазҰӨА профессоры Әсия Мұхамбетова жануарлар күнтізбесінің қазақ тарихындағы орны мен мән-мағынасы сонау көшпелі, жартылай көшпелі кезеңдерден бастау алатынын айтады.

"Орталық Азия көшпенділерінің дәстүрлі мәдениетінде ежелден бері 60 жылдық циклдік күнтізбе қолданылған. Ол әр жылы жануардың атымен аталатын бес 12 жылдық циклдерден тұрады: тышқан, сиыр, барс, қоян, ұлулар, жылан, жылқы, қой, мешин/маймыл, тауық, ит, шошқа (қабан)", - дейді профессор.

1926 жылы Қазақстанда дәстүрлі жаңа жыл - Наурыз мерекесін тойлауға тыйым салумен қатар, мүшел ұғымына да ресми түрде тыйым салынған болатын, сондықтан қазіргі кезде бұл жайлы тек егде жастағы қазақтар ғана жақсы біледі.

Мүшел жайлы ол көбінесе Шығыс, Қытай немесе жапон күнтізбесі ретінде біледі және осылайша, өзінің күрделілігіне қарамастан, қазіргі уақытта бұқаралық мәдениет феноменінің біріне айналды.

Алайда, 12 жылдық Жануарлар күнтізбесі көшпелі түркі-моңғол халықтарына, Кавказ халықтарының бөліктеріне, сондай-ақ Сібірдің тунгус-манчжур халықтарына белгілі болғанын айтып өткен жөн. Славяндарда (болгарлар) мүшелді қолданудың "іздері"кездеседі.

Әсия Мұхамбетованың айтуынша, кеңес ғылымында Жануарлар күнтізбесін зерттеушілер арасында оны жасаушыларға қатысты бірыңғай көзқарас қалыптасқан. Олар Орталық Азия көшпенділері (Шахматов в. ф., Захаров и. в., Сенигова Т. Н., Цыбульский В. В., Ысқақов және т. б. еңбектері).

1955 жылы В. Шахматов мұндай жыл санау алғаш рет Орталық Азия көшпенділерінде б. з. д. бірінші мыңжылдықтың соңында пайда болғанын жазған. Яғни бұл шаруашылық жүргізудің негізгі нысаны көшпелі мал шаруашылығына көшу аяқталған кез еді. Жыл санаудың терең материалдық тамыры бар және қандай да бір жолмен осы халықтардың экономикасы мен шаруашылығына байланысты".

В. В. Цыбульский "Бұл күнтізбенің пайда болуы Орталық Азияның көшпелі халықтарымен байланысты, бірақ ол бүкіл Азияның әртүрлі халықтарында салыстырмалы түрде тез таралды" деп атап өтті.

"Тәңіршілдікті исламға қарсы қоюдың қажеті жоқ": Отандық тарихшылар ата-бабамыздың төл дінін атады

30 жыл бұрын қазақстандықтар Наурызды қалай тойлаған? 1991 жылдың ерекше фотолары

Алматыда марқұмды "тәңіршілдік" жолмен жерлегендер желідегілердің қызу талқысына түсті

Профессордың айтуынша, көшпенділер бұл күрделі күнтізбені Орталық Азияның күрт континенталды климатының қатал және құбылмалы жағдайларында өмір сүру үшін пайдаланды.

"Ол шаруашылық, экономикалық, саяси, рухани және мәдени өмірді, сондай-ақ адамның жеке өмірінің ырғағын, бір сөзбен айтқанда, көшпелі қоғам өмірінің барлық жақтарын реттейтін қажетті діңгек болды. Жануарлар күнтізбесі бұл функцияларды оның астарында ғарышты зерттеу және оның жердегі өмірге әсері туралы ілімдер тұрғандықтан жақсы атқарды", - дейді ол.

Қазіргі ғылымда мүшелді әртүрлі атайды. Орталық Азия көшпенділерінің күнтізбесі (шығу тегі бойынша), 12 жылдық циклдық Жануарлар күнтізбесі (жылдардың аттары бойынша), Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің ай-күн күнтізбесі (осы күнге дейін қолданыста болған аумақ бойынша), Юпитерлік күнтізбе (12 жылдық циклды есептейтін ғаламшар бойынша).

Бұлардың бәрін біріктірген тәңіршілдік діні болғандықтан, оны тәңірлік күнтізбе деп атаған дұрыс, дейді ғалым.

Тәңіршілдік - түркі-моңғол көшпелі халықтарының, басқаша айтқанда, тәңірлік суперэтностың (Л.Гумилевтің христиан және мұсылман суперэтносына ұқсас) өркениетінің негізі.

Профессордың айтуынша, Тәңірлік күнтізбе әлемдегі ең күрделі күнтізбе болып табылады. Күн мен Айдың қозғалысынан басқа, ол Юпитердің Күн айналасындағы 12 жылдық циклын және Сатурнның 30 жылдық циклын ескереді.

60 жылдық циклде екі Сатурн, бес Юпитер және алты 10 жылдық цикл бар.

"Жабайы көшпенділер" планеталардың барысын соншалықты жақсы түсінгенін және бірегей күнтізбе жасауға мүмкіндік беретін астрономиялық білімнің болуын қалай түсіндіруге болады?

Дәстүрлі түрде ең жақсы астрономдар теңіз халықтары болып саналады, себебі оларға ашық теңізде жүзгендіктен түнгі аспанды зерттеуге тура келген. Бірақ көшпенділердің қоныс аударуы да үлкен астрономиялық білімді талап еткен. Жыл сайын Еуразияның даласында мыңдаған шақырым жүріп өтіп, бірнеше ландшафтты және климаттық аймақтарды кесіп өткен көшпенділер айналасында бәрі өзгеріп отырған – жыл мезгілдері, жануарлар мен өсімдіктер әлемі, ауа мен судың дәмі. Жолда жүріп балалар дүниеге келіп, ал қарттар о дүниелік болып отырған.

Осындай ауыспалы кезеңде бағыт беретін жалғыз тұрақты белгілер жұлдыздар болды, тек мәңгілік көк аспан – Мәңгі көк Тәңір өзгермейді деген сенім болды.

Осылайша, ғарышты меңгерудің және тәңірлік күнтізбені құрудың алғышарттары мыналар болған:

бұқара халықың алыс қашықтыққа шығуының жиілігі
мал шаруашылығының негізі малды өсіру ұзақтығы;
Орталық Азияның тұрақсыз күрт континентальды климаты аймағында ұзақ мерзімді ауа-райы болжамдарының қажеттілігі.

Қазақтардан жұлдыздарды бақылау, уақытты есептеу және ауа райын болжау функцияларын ерекше діни топ – кәсіби астроном-есепшілер атқарды, олар терең білімді қажет ететін жұмысы үшін ақы алмаған екен.

Талқылау