Реформа авторларының жоспары бойынша, оның негізін жаһандық білім және инновациялар экожүйесіне енетін заманауи зерттеу университеттері құрауы керек, осы арқылы қазіргі құрылымды түбегейлі қайта форматтайуға олады, бұл тек қана оны қолданбалы зерттеулер деңгейіне көтеріп қана қоймай, сонымен қатар оған тұрақтылық, сенімділік және бедел береді.
Әрине, бұл амбициялық мақсат, бірақ бүгінгі таңдағы отандық білім беру жүйесіндегі жағдайға байланысты түсініксіз.
Бір жағынан, мемлекеттің қабылдаған бағыты дұрыс әрі баламасыз екені айқын. Бұл жолдан АҚШ, кейбір еуропалық және азиялық елдер де өтті. Екінші жағынан, дәл осы жағдай мемлекеттің білім беру нарығында негізгі ойыншы болып отырғанын көрсетеді, бұл салада түбегейлі өзгерістер принципті түрде мүмкін емес және білім экономикасын қалыптастыру келесі бір ауқымды, бірақ іске аспайтын концепцияның тағдырын кешуі мүмкін. Бұл мемлекеттің идеологиясы нашар немесе басқару әрекеті әлсіз болғаннан емес. Оның себебі әлде қайда қарапайым: университеттік білім беруді жоспарланған трансформацияны ешбір мемлекеттік бюджет көтере алмайды. Университеттердің жаһандық реформаларға қаражатты жоқ, бұл туралы мемлекет басшысы өз сөзінде: "Университеттердің қызметіне қажетті тұрақтылық, динамика және болжамдылық беретін маңызды қаржыландыру арнасы жоқ" деп атап өтті.

Сонымен қатар, іске асырылатын өзгерістер фальсификацияға айналмауы үшін олар сенімді, тұрақты және, мемлекет басшысының айтуынша, болжамды қаржыландыру көздері қажет. Әлемдік білім беру тәжірибесі көрсеткендей, мұндай көздерге тек университеттердің эндoумент қорлары бола алады — қайырымдылықтар есебінен құрылатын мақсатты капитал қорлары. Олардың негізгі мақсаты — алынған қаражатты жұмсамай, жинақтап, тұрақты және пайдалы қаржы құралдарына инвестициялау, ал алынған табысты білім беру бағдарламаларын қаржыландыруға бағыттау.

Университеттердің эндoумент қорлары АҚШ пен еуропалық елдерде кеңінен таралған. Қаржылық өзін-өзі қамтамасыз ету арқасында олар көптен бері қуатты ғылыми және технологиялық орталықтарға айналды, әлемдік деңгейдегі ашылулар мен жетістіктерге жетті. Олар үкіметтің қолдауынсыз өздерінің әлеуметтік инфрақұрылымын өздері ұстап тұрады, оқытушылардың еңбекақысын төлейді, әлемнің түкпір-түкпірінен үздік профессорларды шақырады, талантты жастарға оқу үшін гранттар бөледі, өнеркәсіпшілер мен ірі бизнес өкілдерімен бірлесіп ғылыми және ғылыми-техникалық жобаларды жүзеге асырып, өз экономикаларын дамыту үшін практикалық шешімдер табуға тырасады. Басқаша айтқанда, олар Қазақстанның жоғары білім беру жүйесі алдындағы барлық міндеттерді орындайды.

Ұлттық тәжірибе

Соңғы бірнеше жыл ішінде Қазақстанда білім беру эндoумент қорлары жүйесі қалыптасып келеді, және көптеген университеттер шын мәнінде жаңа қаржыландыру көздеріне қол жеткізіп, белгілі бір жетістікке жеткен. Бұл тұрғыда біздің елдегі Назарбаев университеті мен Назарбаев зияткерлік мектептерінің қызметін қаржыландыратын алғашқы эндаумент қорын мысалға алуға болады. Соңғы жылдары университеттің базасында жүргізілген фундаменталды және ғылыми-қолданбалы зерттеулердің деңгейі 2,5 есе өсті. Тек медицина мен фармацевтика саласында университет ғалымдарының жұмысы арқасында хирургияда, балаларды оңалтуда жаңа технологиялар әзірленіп, бейімделді, жаңа механизмдер енгізілді, бұл отандық өндірушілердің дәрі-дәрмек және медициналық бұйымдар нарығындағы үлесін айтарлықтай арттыруға мүмкіндік берді. Бірақ жалпы алғанда университеттік эндаумент қорлары әлі де білім экономикасын толыққанды қалыптастыруға мүмкіндік беретін "алтын кенішке" айналған жоқ. Мемлекет басшысы бірнеше рет атап өткендей, "ғылыми әзірлемелерді коммерциализациялау үшін инфрақұрылымның дамуы мен сұранысқа ие технологияларды алу деңгейі әлі де төмен".

Оның себебі түсінікті. Біздің елде қайырымдылық мәдениетінің жоқтығы мен білім беру саласындағы мақсатты қорлар туралы жеке заңнаманың болмауы олардың дұрыс дамуына және экономикалық революцияға әкелетін перспективалы зерттеулердің генераторы болуына мүмкіндік бермейді. Басқаша айтқанда, отандық білім беру эндаумент қорларына келетін қаражаттар өте аз. Жақын арада дәстүрлі тәсілдерді өзгермей, оларға АҚШ және Еуропа университеттерінің бірнеше он миллионнан миллиардтаған долларларға дейінгі мақсатты капиталына жету үшін қаржылық жаңбыр жауады деп күтуге болмайды. Қалай болғанымен, бүгінгі таңда отандық бизнес пен жеке меценаттар АҚШ тәжірибесіне сүйене отырып, ұлттық білім беру жүйесін қолдау үшін шын мәнінде үлкен қаражатты зерттеулерге бағыттап, кеңінен демеушілік жасағанын елестету қиын. Сондықтан біздің жағдайымызда университеттер жанындағы білім беру мақсатты қорларды құру мен дамытудың ең перспективті тәжірибесі еуропалық модель болып табылады. Бұл модель жеке капитал арқылы университеттерге 15-30% қаржыландыруды қамтамасыз етеді (АҚШ, Канада, Жапониядағы 30-60%-ға қарсы), ал қалған қаржылық шығындар мемлекетке жүктеледі. Біздің қолданыстағы дәстүрлерден бұл модельді ерекшелендіретіні — мемлекет барлық жоғары оқу орындарына аздап қаржы бөлмей, үздіктерді жобалық және мақсатты қаржыландыруға шоғырланады.

Халықаралық тәжірибе

Континентальды Еуропада осындай университеттер көп, бірақ Швейцарияның Цюрих федералды технологиялық университеті мен Францияның Сорбонна университетінің мысалдары үздік болып табылады. Олардың тәжірибесі өз елдерінің әлеуметтік-экономикалық дамуына бағытталғанын айқын көрсетеді, бұл еңбек нарығының қажеттіліктеріне сәйкес кадрларды даярлау және экономика мен әлеуметтік саладағы нақты міндеттерді шешу үшін жаңа білімдерді игеруді қамтиды. Олар тұрақты түрде әлемнің ең үздік университеттері рейтингтеріне кіреді және табысты зерттеу қызметі арқасында өз позицияларын жақсартады. Мысалы, Швейцарияның басты технологиялық мектебі азаматтық құрылыс, су ресурстары, инженерия және экология, автоматтандыру және басқару салаларында зерттеулер жүргізуге назар аударады. Ал Сорбонна университеті әртүрлі әлеуметтік салаларда жаңашылдықтарды әзірлеумен және междисциплинарлық зерттеулермен танымал.

Еуропада зерттеу университеттерін қаржыландыруға негізгі үлесті, әрине, мемлекет қосады, соның ішінде нақты жобалар үшін мақсатты гранттық қаржыландыру да жатады. Бірақ жеке бизнес те назардан тыс қалмайды, фундаменталды және қолданбалы зерттеулерге стипендиялар мен гранттар бөле отырып, оларды одан әрі коммерциализациялау мақсатында қолдау көрсетеді. Нәтижесінде көптеген еуропалық университеттерде технопарктер құрылды, олар ғылыми қызметкерлерге өз зерттеулерін практикада сынақтан өткізу үшін, сондай-ақ жаңа технологиялар мен оларды енгізуге қабілетті кадрларға мұқтаж ғылымды қажет ететін бизнеске қажет. Мақсатты капитал қорлары, АҚШ-тағыдай кең таралмаған болса да, еуропалық университеттерде қаржыландырудың маңызды аспектісі болып табылады. Мысалы, Сорбонна мен Цюрихтің Жоғары технологиялық мектебінің эндаумент қорлары әрқайсысы 1,5 миллиард еуроға жетіп, университеттерге материалдық-техникалық базаны және өз зерттеулерінің бағыттарын таңдау үшін кең мүмкіндіктер береді, сондай-ақ әлемнің түкпір-түкпірінен үздік ғалымдар мен мамандарды тартуға мүмкіндік береді. Орташа 10% табыстылықпен әрбір қор жыл сайын өз дамуына бірнеше миллион доллар табыс табады.

Негізінде, еуропалық зерттеу университеттерінің қаржыландырудағы аралас моделі Қазақстанда кеңінен таныс мемлекеттік-жекеменшік әріптестік механизмін қатты бәсекелестік жағдайында ұқсатады. Бірақ биыл Қазақстанның ғылым және жоғары білім министрлігі жоғары білімде академиялық үздіксіздік бастамаларын іске қосуды жоспарлап отырғанын ескере отырып, яғни кейбір университеттерге әдеттегі қаржыландырудан бірнеше есе көп қаражат бөлу көзделген, мұндай жағдайдағы шетелдік университеттердің тәжірибесі өте сұранысқа ие. Себебі дәл қазір шын мәнінде лайықты университеттердің тізімі айқындалуы тиіс, олар тек сөзбен емес, іс жүзінде білім экономикасының негізі болуға қабілетті, бөлінген қаржыны тиімді игерумен қатар, өздігінен табыс табуды үйреніп, болашақта Бельгия немесе Нидерландтың кейбір университеттері сияқты жеке компаниялардың капиталына қосылу немесе филиал ретінде олардың бөлімшелері болуға мүмкіндік алады. Өкінішке қарай, зерттеу қызметіне жыл сайын коммерциялық қызметтен алынған инвестициялық табыс ретінде 7 миллиард теңге бөлінетін Назарбаев университетінен басқа бізде осындай университеттер жоқ.

Жарнама құқығында

Талқылау