“Шындығында, орыс тілі Ресейдің мемлекеттік тілі болған соң бұл мәселені Путин көтеруі керек еді. Әлемде 1989 жылдан бастап орыс тілін қолданатын адамдар саны азайып келе жатыр. Әуелі Шығыс Еуропадағы социалистік лагерь, Германия демократиялық республикасы, Чехословакия, Болгария, Румыния, Венгрия елдері орыс тілін оқытпайтынын жариялап, қарым-қатынас тілі ретінде қолданыстан алып тастады. Кеңес үкіметі тарағаннан кейін барып, оның құрамына кірген көптеген республика 1991 жылдан бастап орыс тілін мектептегі оқу бағдарламаларынан алып тастай бастады. Сондықтан бұл мәселелерге заңды түрде алаңдаушылық білдіру Ресейдің міндеті болатын. Ал Тоқаевтың бұл мәселені көтеруі өте бір ыңғайсыз жағдай. Сол себепті бұны жағымпаздық деп ойлаймын”, – дейді ол.

Ал қоғам белсендісі Руза Бейсенбайтегі бұған “қорқақтық немесе құлсаналылық” деген баға беріп отыр.

“Басқа ештеңе айта алмаймын. Өйткені әлемдегі әрбір унитарлық елдің президенттері өзінің мемлекетінің тілін насихаттайды. Бүкіл мемлекеттер қоғамда өз тілінде өмір сүреді. Ал біз орыс тілді “Мазақстанда” тұрып жатырмыз. Одан сайын орыс тілін дамытамыз деп жатқандары менің ойымша, “нонсенс”. Өйткені мен Керекудің тұрғынымын. Қайдай жерге барсам да қызметті тек орыс тілінде аламын. Жақында сыныптасымның көңілін сұрау үшін онкологиялық орталыққа барған едім. Кіре берістен бастап, бірде-бір ақпарат қазақ тілінде жоқ. Бас дәрігерге кірдім. Жарты сөзімді түсінген де жоқ. Орыс тіліндегі жазулардың заңсыз екенін айтып, алып тастаңыздар деп едім, “ештеңені алмаймыз” деп жауап берді. Бұндай іс-әрекеттерге ел басшылары да жауапты. Бұл президент те, оның алдындағы президент те орыс тіліне және оның қолдану аясының кеңеюіне жұмыс жасап жатқандай”, –дейді қоғам белсендісі.

Алайда қоғам қайраткері Ермұрат Бапи бұл сөздермен келіспей отыр. Оның айтуынша, Тоқаев мұндай бастамаға амалсыздан барып отыр.

“Тоқаевтың орыс тіліне деген “құрметі” туралы қоғамда аз айтылып жүрген жоқ. Бірақ қазіргі геосаяси жағдайда бұл құрметті тырнақшадан алып тастап айту керек сияқты. Қалай болғанда да, қазіргі геосаяси әлемдегі Қазақстанның орнын дипломатиялық жолдармен шешіп отырған президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың басқа амалы болмады деп ойлаймын. Қазір 7 мыңнан астам шақырым шекарасы бар солтүстік көршіміз жаралы аю сияқты бүкіл әлімде жалғыз қалған жағдайда Ресейдің шамына, ашуына тиіп алмаудың амалын осы орыс тілі арқылы көрсетіп отырған секілді”, – дейді қоғам қайраткері.

Оның сөзінше, Путиннің “орыс әлемі” деген агрессиялық, империялық саясатына қарсы тұрудың бір амалы ретінде оның ығына жығылу, орыс тілі мәселесін қозғау Тоқаев үшін айла-әрекеттің амалы ғана.

“Әйтпегенде Қазақстанның жағдайында орыс тіліне арнайы жыл арнап, оған қамқорлық жасаудың ешқандай қажеттілігі жоқ еді. Қазірдің өзінде сонау балалар бақшасынан бастап бүкіл қазақ жастары дені орыс тілінде сөйлейді. Орыс тілі өзі жұқпалы ауру сияқты тіл. Президент соңғы бір жылда қалыптасқан өте шиеленісті геосаяси жағдайда әлдебір маневрлар жасаудың амалымен осындай қадамға барып отыр. Әйтпесе халықтың көпшілігінің наразылығына қалып, “орыс тілі” дамуына мән беру көкейкесті мәселе емес еді”, – дейді журналист.

Дегенмен журналист орыс тілі жылын жариялай отырып, сол жерде жүргізілетін жұмыстардың аясында қазақ тілі мәселесін барынша батыл жүргізуге болатынын сөз етті.

“Ертең қазақ тіліне қатысты радикалды қадамдарға барып жататын болсақ, Кремль тарапынан әлдеқандай бір ашулы әрекет бола қояды деп ойламаймын. Себебі олардың тарапынан әлдебір наразылық білінетін болса “біз орыс тілі жылын жариялап отырмыз, одан артық не керек” деген секілді сөздер айтуымызға болады”, – дейді ол.

Ермұрат Бапидің сөзін мәжіліс депутаты Геннадий Шиповских та қолдап отыр.

“Бұл жерде бал ашып, артық дүниені іздеудің қажеті жоқ. ТМД елдерінде 2023 жылды орыс тілі деп жариялауына байланысты бір ғана мәселеге назар аударғым келеді. Өздеріңізге белгілі, егер ТМД елдеріне баратын болсақ, біз өз тілімізде сөйлесе алмаймыз. Ол жерде халықаралық тіл орыс тілі болып саналады. Сондай-ақ, бүгінгі таңдағы ТМД елдері арасындағы түрлі халықаралық шарттар, келіссөздер орыс тілінде жүреді. Меніңше, ТМД елдерімен қарым-қатынасымыз жақсы болғаннан кейін бұда тұрған ештеңе жоқ”, – дейді депутат.

Орыс тілін дамытатын халықаралық ұйым құру керек пе?

Айта кетсек, Ресей басшысы Владимир Путин Астанада өтіп жатқан ТМД елдері басшыларының кеңес отырысында Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың ТМД жанынан орыс тілін дамытатын ұйым құру идеясын қолдаған болатын.

Мәжіліс депутаты Геннадий Шиповскихтің айтуынша, орыс тілін дамытатын халықаралық ұйым құрудың еш әбестігі жоқ.

“Парламент мәжілісінде көп уақыт жүргеннен кейін бізде аутентификация деген дүние барын білемін. Кейбір сөздіктерде өзіміздің қазақ тіліне байланысты немесе орыс тіліне байланысты кейде сәйкес келмей қалатын дүниелер болады. Сондықтан ТМД аумағында орыс тілін дамытуға байланысты халықаралық ұйым құруда кемшіліктер көріп тұрған жоқпын. Менің ойымша, керісінше дәл осындай жерде ұйым құрғаннан кейін біздің кейбір халықаралық келісімдер мен шарттар әлдеқайда тиімдірек іске асатын болады”, – дейді ол.

Ал саясаткер Дос Көшім халықаралық ұйым құру идеясы бүгінгі таңда орыс тілінің тынысы тарылып, оны қолданатын адамдардың саны миллиондап қысқара бастағанына байланысты пайда болды дейді.

“Орыс болсам, менде сондай ұйымның құрылғанын, орыс тілінің кең қанат жайғанын тілер едім. Бірақ оны Қазақстанның басшысының аузынан есту және Қазақстанда қазақ тілі мәселесі жетімсіреп тұрған уақытта халықаралық ұйым құру туралы айту шындығында өте ыңғайсыз әрекет болды”, – дейді Көшім.

Ермұрат Бапидің айтуынша, Тоқаевтың осы бастамасы Владимир Путиннің орыс әлемі деген саясатына үндес келеді.

“Қазақстанның жағдайнда орыс тіліне арнап комитет, үлкен қоғамдық ұйым құрудың қаншалықты қажеттілігі бар? Жарайды, Тоқаев бастамасын көтерді делік. Алайда Ресейдің оны іліп әкететіні немесе мән бермейтіні өзінің шаруасы болып қала бермек. Ал егер Тоқаев мырза халықаралық ұйым құру бастамасын көтеріп алып, артынан жүгіріп өз идеясын жүзеге асыруға күш салатын болса, онда ол Қазақстан мен қазақ халқының алдындағы беделінен жұрдай болады”, – дейді ол.

Алайда қоғам қайраткері президент бұндай әрекетке барады деп ойламайтынын жеткізді.

“70 пайыздан асқан қазақ ұлты бар елді басқарып отырып, қайдағы бір орыстардың артынан далбаңдап жүруге өресі апармайды деп ойлаймын. Путиннің алдында, мынау қазіргі геосаяи жағдайда Кремльді алдандыру үшін осындай бастаманы бастап берген шығар. Ал егер Тоқаев бастаманы бастап алып, ары қарай соның артынан әрекет ететін болса жеке басым оны сыйлаудан қаламын. Халықаралық ұйым құру туралы ұсыныс айтып, оны ұйымдастыру мәселесімен Тоқаев айналысып жүр дегені ұят емес пе? Түптің түбінде екінші Қаңтар болып кетуі мүмкін ғой”, – дейді ол.

Қоғам белсендісі Руза Бейсенбайтегінің ойынша, ЕврАзЭС, кедендік одақ, ҰҚШҰ осылардың барлығынан шығу керек.

“Ресей агрессор, окупант ретінде бүкіл дүние жүзіне танымал болды ғой. Көптеген экономистті оқып отып, “біз құрдымға” кетіп бара жатырмыз деген тұжырымға келдім. Біз тұңғиыққа Ресеймен бірге батып бара жатырмыз. Тым болмаса, бір одақтан шықпасақ ары қарай батып кетеміз”, – дейді ол.

Қазақстанға орыстандыру қаупі туып тұрған жоқ па?

Депутат Геннадий Шиповских бұл шешімге байланысты алдағы уақытта Қазақстанға төнетін қауіп жоқ деп сендірді.

“Неге десеңіз, қазір елімізде тек қана қазақ ұлты емес басқа ұлттардың да көбірек қазақ тілінде сөйлеп жатқанын көреміз. Славян ұлттары болсын, басқа дүнген, өзбек, шешен, кәріс болсын көптеген ұлттар қазір қазақ тілінде көбірек сөйлеуде. Сондықтан, дәл осы жағдай менің ойымша Қазақстанға қауіп алып келмейді. Қорқатын түгі жоқ”, – дейді депутат.

Саясаткер Дос Көшімнің айтуынша, Тоқаев осыған дейінгі істеген қызметтерінде, яғни сыртқы істер министрі, премьер-министр болып жүрген кезіндегі көзқарасы орыс тілін қолдау болған.

“Президент болғаннан кейін де бұл бағытынан тайған жоқ. Алайда бұл бағыт қазақ халқының, қазақ ұлтының тілдік мәселеге қатысты, Конституциямыздағы “мемлекеттік тіл – қазақ тілі” деген заңға қарсы келеді. Менің ойымша, Тоқаев ТМД мемлекеттерінде ғана емес Қазақстанда да орыс тілін дамыту, орыс тілінің қолдану аясын кеңейту, орыс тілін сақтап қалу мәселесіне қазір де, болашақта да барынша жұмыс істейді”, – дейді Дос Көшім.

Ал журналист Ермұрат Бапи Тоқаевтың ешқашан орыстандыру жүйесін жүргізе алмайтынын тілге тиек етті.

“Елімізде қазақтардың үлесі 70 пайыздан асқан жағдайда, оның үстіне қоғамда қазақтың ұлттық мәселесі дүрілдеп тұрған жағдайда жалғыз Тоқаев оны ешқайда бұрып әкете алмайды. Әрине, оның орыстандыру бағытында әрекеттері болуы мүмкін. Бірақ ондай қадамдар ешқандай нәтиже бермейді. Себебі елдегі демократиялық жағдайдың ахуалында жалғыз Тоқаев мырзаның дегені жүзеге аспасы анық”, – дейді ол.

Алайда оның сөзінше, Тоқаев жеті жыл президент болған мерзімде орыс тілі саясатын ұстанатын болса залалын тигізуі мүмкін.

“Мектептегі білім саласына, жекелеген бағыттарда кедергілері мен зияны тиюі мүмкін. Бірақ жалпы Қазақстанды орыстандырып жіберу Тоқаев бесеу болып кетсе де жүзеге аспайды. Сондықтан ол жағынан қорқыныш туады деп ойламаймын. Бірақ біз елдегі мемлекетті ұлттандыру мәселесінде бей-жай қарап жатпауымыз керек. Қоғамның билікке қоятын талаптары әлеумет есебінде, баспасөзде күнделікті дүрілдеп тұрғаны дұрыс. Ал егер біз үн-түнсіз жататын болсақ, мына жақта орыстандыру саясаты жүріп жатса ертеңгі күні орыс тілі де орыстандыру саясаты да бізді басып-жаншып тастайды”, – дейді Бапи.

Алдағы уақытта қазақ тілі жылын жариялау керек пе?

Депутат Геннадий Шиповских алдағы уақытта қазіргі саяси реформалар орындалғаннан кейін “қазақ тілі” жылын жариялауға болады дейді.

“Былтырғы наурыз айынан бастап Қазақстанда саяси реформалар мемлекет басшысының бастамасымен басталған. Сондықтан да біз дәл қазіргі кезде саяси реформалардың жемісті жүзеге асып жатқанына куә болып жатырмыз. Қаңтар оқиғасының болғанына бір жыл болды. Біз содан бері реформаларды іске асырып жатырмыз. Алдағы уақытта саяси реформалар толығымен мәресіне жеткеннен кейін, әрине, неге “қазақ тілі” жылын жарияламасқа? Қазір қазақ тілі кеңінен қолданысқа енгізіліп жатыр. Қолданысы кеңейіп жатыр. Бұны да мойындамуымыз қажет. Әлеуметтік желілерде қазақ тіліндегі контент көбейіп, қазақ тілі мәнерлі, сыпайы, мәдениетті түрде өте жақсы дамуда”, – дейді депутат.

Дос Көшім алдағы уақытта мемлекеттік тіл туралы жаңа заң қабылдануы керек дейді.

“Біз тіл мәселесін 30 жылдан бері қолға ала алмай келе жатырмыз. Әрбір жаңа басшы келген сайын осы бағытта қандай да бір қадам бола ма екен деп үміттеніп келе жатырмыз. Олар “бізде қазақ тілінің мәселесі жоқ, бізде бәрі жақсы, дамып келе жатырмыз” деп сендіреді. Ал шындығында қоғамдағы көрініс мүлдем басқа. Бұл жағдай біздің, яғни мемлекеттің ешқандай да Кремльге тәуелді екенін білдірмейді. Бұл біздің басшымыздың Кремльге тәуелді екенін білдіреді”, – дейді саясаткер.

Руза Бейсенбайтегінің ойынша, Тоқаев орыс тілін дамытамын десе, керісінше қоғам осы жылды қазақ тілі деп жариялап, қазақ тіліне басымдық беруі керек.

“Мен “көктемде бүкіл Қазақстан болып тіл митингісіне шығайық” деп айтып жатырмын. Әзірше, механизмін дұрыс ойластырған жоқпын. Әбден ашу-ызам шегіне жетті. Қандай ұлт бұндай қорлыққа шыдайды? Өкінішке қарай, билік пен басшылық тәрбиелеген, ұлтсызданған, құл саналы қоғамды көріп жүрміз. Мысалы, Павлодардағы қазақтар, яғни “қара орыстар” бір-бірімен тек орысша сөйлеседі. Оны мәртебе көреді. Қазақ атам “жаман үйдің қонағы билейді” деп айтқандай өз елімізді қонақтарға билетіп отырмыз”, – дейді қоғам белсендісі.

Ермұрат Бәпи қазақ тілі жыл сайын алдағы 10-15 жыл көлдемінде ел үшін басты мәселелердің бірі болуы керек дейді.

“Біз өзіміздің ұлттық бірлігімізді таныту үшін әлі көп жұмыс атқарылуы керек. Балабақшасынан бастап орысша сөйлеп, қазақ тілінің үні басылып бара жатқан қоғамды еске алатын болсақ ұлттық трагедия болып жатқандай. Сондықтан оны бір жылмен ғана шектеу мүмкін емес. Қазақ тілін ұлттық мемлекеттік деңгейге көтеру бірнеше жылдардың жұмысы деп ойлаймын. Қазақ тілінің мәселесі тек билікке ғана тіреліп тұрған мәселе болмауы керек. Билік тарапынан қазақ тілін дамытатын орта тудырып, қазақ тілінің аясын кеңейтетіндей заң фактілері, мемлекеттік құжаттар қажет. Дегенмен біз де қоғам болып кез келген жерде қызмет көрсету тілі ретінде қазақ тілін таңдап, талап ете білгеніміз дұрыс”, – дейді журналист.

Талқылау