Не себепті Қазақстанда туу көрсеткіші Ресейден жоғары? Сарапшылар мұның пайдасы мен зиянын айтып берді
Фото: Stan.kz | Аида Байғараева және Серік Бейсембаев
Белгілі ресейлік демограф Алексей Ракша Қазақстанды "жас ұрпақ көп" ел деп атап, туу көрсеткішінің Ресейден айтарлықтай озық екенін мәлімдеді. Ақтау мен Шымкенттегі демографиялық көріністі мысалға келтірген ол, елдің медианалық жасы 32-де екенін және баяу өсіп отырғанын айтты. Сарапшы Қазақстанды Израиль мен Моңғолиямен қатар жақсы туу көрсеткіші бар елдердің қатарына қосқанымен, қазақстандық мамандар бұл пікірге екіұдай қарады. Бір жағынан келіссе, екінші жағынан көпбалалы болудан қашатын отбасылардың саны өсіп келе жатқанын жасырмады. Бұл туралы Stan.kz тілшісі толығырақ зерттеп көрді.
“Қазақстанда бір ғана туу моделі жоқ”
Белгілі ресейлік демограф Алексей Ракша Юрий Дудьке берген сұхбатында Қазақстандағы демографиялық жағдайға тоқталып, елдің ерекшеліктерін атап өтті. Ол дүниежүзіндегі туу мен қартаю тенденцияларын талқылап, кей елдердің медианалық жасын мысал ретінде келтірді. Сонымен қатар ол Дудьтан соңғы рет Қазақстанға қашан барғанын және не байқағанын сұрайды. Дудь 2021 жылы елде болғанын айтып, мұнда жастар көп жауап берді. Осы кезде Рашка көп бала туу тенденциясы, әсіресе, Ақтау мен Шымкент қалаларына қатысты екенін атап өтті.
Дудь кестеге қарап, Қазақстандағы медианалық жас 32 жас екенін көргенде, Ракша "Қазақстан – медианалық жас көрсеткіші баяу өсетін елдердің бірі" деп таңданысын жеткізді. Эксперттің сөзінше, Қазақстан демография тұрғысынан Ресейден едәуір ерекшеленеді.
"Бұл жерде балалар саны көп, әсіресе екінші, үшінші және одан кейінгі балалардың есебінен көбейе береді", – деп атап өтті.
Осы ретте демограф Аида Байғараева Қазақстандағы демографиялық жағдайды бір ғана үлгімен түсіндіру мүмкін еместігін айтады. Оның пікірінше, елдегі туу көрсеткішінің орташа деңгейі аймақтар арасындағы айырмашылықтардың нәтижесінде қалыптасып отыр.
"Қазақстан демографиялық тұрғыдан феномен ретінде қарастырылады. Бізде бір ғана туу моделі жоқ. Мегаполистерде еуропалық туу үлгісі байқалса, оңтүстік пен батыс өңірлерде азиялық туу моделі басым. Сондықтан жалпы статистика осылайша орташа көрсеткішті көрсетіп отыр", – дейді әлеуметтанушы.
Маманның айтуынша, аймақтар арасындағы демографиялық теңсіздік халық санының өсу қарқынына ғана емес, демографиялық саясат пен инвестициялардың тиімділігіне де тікелей әсер етеді.
"Қазақстанда аймақтық демографиялық теңсіздік бар. Солтүстік өңірлер халықтың өз-өзін алмастыру деңгейіне де жетпей отыр, ал басқа аймақтарда керісінше, көрсеткіш жоғары. Осы айырмашылықтардың нәтижесінде ел бойынша орташа деңгей қалыптасады", – деп түсіндіреді әлеуметтанушы.
Сарапшы Аида Байғараева Қазақстанның демографиялық дамуын көршілес елдермен салыстыра отырып, бұл жағдайдың халықаралық ғылыми орта үшін де қызықты зерттеу нысаны екенін атап өтті.
"Мысалы, тәуелсіздік алған тұста Қазақстанда 16 миллион, Өзбекстанда 19 миллион халық болды. Бүгінде Өзбекстан халқы 38 миллионға жетсе, Қазақстанда бұл көрсеткіш 20 миллион шамасында. Кең аумақ, көпұлттылық және бір елдің ішінде бірнеше түрлі туу модельдерінің қатар өмір сүруі Қазақстанды өзге елдер үшін ерекше мысалға айнала алады", – дейді Аида Байғараева.
“Жастар арасында child free ұстанымына бет бұру үрдісі бар”
Демографтың сөзінше, Қазақстанның демографиялық үдерістері елді өзге мемлекеттер үшін ерекше зерттеу нысанына айналдырып отыр. Бұған аумақтың кеңдігі, көпұлтты құрылым және әлеуметтік айырмашылықтардың көпқабатты сипаты әсер етеді.
"Қазақстан өзге елдер үшін қызықты демографиялық мысал бола алады. Себебі аумағымыз өте кең, көпұлтты мемлекетпіз және аймақтық айырмашылықтар айқын. Тіпті бір қаланың өзінде бірнеше түрлі туу модельдерін көруге болады. Еуропалық үлгі, шығыс моделі, үлкен отбасылар мен аз балалы болуды таңдаған отбасылар қатар өмір сүріп жатыр", – дейді демограф.
Сарапшы қазіргі қоғамда бала сүюге қатысты көзқарастардың әртараптанғанын, соның ішінде саналы түрде баладан бас тарту үрдісінің де байқалып отырғанын атап өтті.
"Қазір жастар арасында child free ұстанымына бет бұру үрдісі бар. Кейбіреулер табиғи ресурстардың шектеулілігін, Жер шарындағы халық санының артуын алға тартып, бала санын шектеу керек деп санайды. Мұндай көзқарастар Қазақстан қоғамында да көрініс тауып отыр", – деп түсіндіреді әлеуметтанушы.
Маман урбанизация мен әйелдердің әлеуметтік белсенділігінің артуы да туу туралы шешімдерге тікелей ықпал етіп отырғанын айтады.
"Қазақстанда урбанизация үдерісі қарқынды жүріп жатыр, жас әйелдер білім алу мен өзін дамыту үшін қалаларға көшуде. Қалада ана болу жауапкершілігі мен жоспарлау талабы жоғары, ал ауылда әлеуметтік қолдау көбірек сақталған. Бүгінде әйелдердің қоғамдағы белсенділігі, мансап пен өзін жүзеге асыру мүмкіндіктері олардың бала сүю туралы шешімдеріне тікелей әсер етеді", – дейді демограф Аида Байғараева.
“2050 жылға қарай халық саны 25-26 миллионға жетеді деп болжанып отыр”
Ал әлеуметтанушы Серік Бейсембаев демографиялық тұрғыдан қарағанда Қазақстандағы халық саны өсуді жалғастыра беретінін айтады.
"2050 жылға қарай халық саны 25-26 миллионға жетеді деп болжанып отыр. Қазіргі уақытта ол шамамен 21 миллионға жетті. Демек, алдағы жылдары халық тағы да 5 миллионға дейін артуы мүмкін. Алайда мәселе тек халық санында емес, оның сапасында болып отыр. Халық санын арттыру мемлекеттің басты басымдылығы бола бермейді. Ең маңыздысы – халықтың сапасы", – дейді әлеуметтанушы Серік Бейсембаев.
Сонымен қатар әлеуметтанушы халықтың денсаулығы мықты, білімі жан-жақты дамыған, өзін қоғамда еркін сезінетін болуы керек дейді.
"Олар өз құқықтарын қорғай білуі, әлеуметтік және экологиялық тұрғыдан қауіпсіз ортада өмір сүруі қажет. Мұның бәрі мемлекеттің дамуы үшін аса маңызды. Сондықтан менің ойымша, мемлекеттің әлеуметтік салаға бөлетін қаржысын инвестиция ретінде қарастыру керек. Яғни, мемлекет әрбір саланың, оның ішінде денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік қорғау салаларының тиімділігін арттыруға жұмсалатын қаражатты халық сапасын жақсарту үшін инвестиция ретінде қарауы қажет", – дейді Серік Бейсембаев.
Серік Бейсембаев болашақта Қазақстанның дамуы үшін әлеуметтік салаға бөлінетін қаржыны тиімді пайдалану маңызды екенін атап көрсетеді. Ол негізгі бәсекелестіктің дарынды жастарды елде қалдыру және оларға лайықты жағдай жасауында екенін айтады.
