Threads желісінде Зарина есімді қолданушы қазақтың жерлеу рәсімін жек көретінін ашық жазған. Оның сөзінше, жақынан айырылған отбасы жаны қайғырып тұрса да дастарқан жайып, жұртты күтеді. Кей жағдайларда құран бағыштауға келген жұрт асқа қатысты сын айтып кетуі де мүмкін.
“Мен қазақтың жерлеу рәсімін жек көремін. Қайғының ортасында отырсаң да, өзіңді қолға алып құдайыны өткізетін орын табуға, азық-түлік алуға, дұрыс маталарды таңдауға, ет табуға, түні бойы бауырсақ пен құдайы нан қуыруға мәжбүрсің. Мұның бәрі үстірт көрінісі ғана. Ал жерлеу кезінде бәрінің жайғасып, тамақтанып отырғанын қадағалап тұрасың, олардың күлкісін, әртүрлі әңгімелерін естисің. Өзінің әрең тұрғаныңа, ішіңде еңсеңді езген қайғы барына ешкім мән бермейді. Сол сәтте жатып алып, жылағың ғана келеді. Тағы біреулер көмектеспей жатып, ақылын тықпалайды. Ал сол туыстар сенің артыңнан сені сынап, сөз қылады. Оларды марқұм емес, дастарқан қандай болды, ет дәмді ме, қандай маталар таратылғаны ғана қызықтырады. Қысқасы, мен қазақтың жерлеу рәсімін жек көремін”, – деп жазған ол.
Ал Мадина есімді қолданушы жақындарының жаназасынан кейін қатты күйзеліске түскенін айтқан. Оның сөзінше, туғанын жоғалтқан отбасының қайғысына ортақтасуға емес, дастарқанның қалай жайылғанын бағалап, ет алып кету үшін келгендей әсер қалдырады.
“Мен нені қатты сынаймын? Қазақтың жерлеу рәсімін! Иә, дәл сол қазақы жерлеу, салт-дәстүр мен діни көзқарас араласқан рәсім. Мен қатарынан әжемнің, атамның және әкемнің жаназасын өткердім. Соның салдарынан қатты күйзеліске түстім. Кейбір адамдар ас ішу үшін, дастарқанның қалай жайылғанын бағалап, өздеріне ет алып кету үшін келгендей әсер қалдырды. Эмоциялық тұрғыдан ең ауыр сәт, өзің енді ғана сабырға келе бастағанда, адамдар кіріп келіп, айғайлап жылап, қайғыларын шектен тыс көрсетеді. Бірақ бұл көбіне шынайы емес, “солай болуы керек” деген түсініктен туған әрекет сияқты”, – деп жазған ол.
Ал тағы бір қолданушы қазақтың жерлеу рәсімін ең қорқынышты көрініске теңеп, онда айтылатын әңгімеден үзінді қалдырған.
“Ең қорқынышты нәрсе “қазақтың жерлеу рәсімі”. Қанша ақша әкеліпті? Қайтаратын көрпелер қайда? Адамдар келсе айт, жылауға дайындалайық. Қызым, пакет берші ет салып алайын. Шай әкеліңдер тез! Маған көк шәй әкелсін келіндер. Алтындары қайда?” – деп жазған ол.
Айжан есімді қолданушы бұрын-соңды жерлеу рәсіміне қатысып көрмегенін жазған. Алайда бір жыл бұрын атасынан айырылған, ол есеңгіреп, не болып жатқанын түсіне алмай жүрген сәтте одан да үрейлі көріністерге куә болғанын айтты.
“Қазақтың жерлеу рәсімі – өмірімде көрген ең қорқынышты көрініс. Бір жыл бұрын, атамнан айырылдым. Бұл біздің отбасымыз үшін орны толмас қаза болды. Жаназа кезінде неше түрлі үрейлі көріністерге куә болдым. Біреулер ас әзірлеп әлек, бір бөлмеде дастарқан жайылып, адамдар күліп, әңгіме-дүкен құрып отыр, ал басқа бөлмеде әйелдер өтірік айғайлап, ащы дауыспен жылап жатыр. Ал сен жұрттың алдында жылай да алмайсың, жалғыз қалып, өзіңмен-өзің қалғың келеді”, – деп жазған ол.
Айжан дастарқанға қойылатын кәмпиттің қымбатын алу керек деген секілді әңгімені естігенде қазақтың салт-дәстүрінен шошынғанын жасырмады. Ол сондай-ақ қаза болған күннен қырқыншы күнге дейін дастарқан жаюды сынға алды.
“Қандай кәмпит қою керек, қымбатын алу қажет деген әңгімелерді естігендегі түрімді көрсеңіз ғой. Бұл не үшін? Кімге керек? Дастарқан басындағы бұл “той” кімге арналды? Үстел басында отырғандар ештеңе болмағандай, марқұмды да, оның отбасын да сөз етіп, өсек айтады. Оған қоса, соңында сарқыт салып алу үшін пакет іздей бастайды. Мұның бәрі бір күнмен шектелмей, жеті күнге, кейін қырық күнге дейін жалғасады. Әрине, мен барлық адамды айтып отырған жоқпын, шын жанашырлық танытатын туған-туыс, жақын жандар бар. Алайда қалғандарының бәрі жалғандыққа толы бір маскарад сияқты көрінеді”, – деп жазды ол.
Тағы бір қолданушы жаназа кезінде адам бойындағы екіжүзділіктің айқын көрінетінін алға тартты.
“Қазақтың жерлеу рәсімі өмірімде көрген ең сұмдық көрініс. Жақын адамыңнан айырылып, есеңгіреп жүргенде, үйіңде жеті күн бойы толассыз қонақ үзілмейді, ал кейін қырық күнге дейін жалғасады. Біреулер ас әзірлеп әлек, біреулер дастарқан жайып жатыр, күліп, әңгіме-дүкен құрады. Ал басқа бөлмеде әйелдер айғайлап жылап жатады. Осы сәтте сенің ішкі күйіңе ешкім мән бермейді, бәрі марқұм туралы өсек айтады, ал сен жыламай, барынша өзіңді ұстап тұрғаның үшін кісіге қиғаш қарап жатады. Мұның бәрі адам бойындағы екіжүзділіктің айқын көрінісі”, – деп жазды ол
Келесі қолданушының сөзінше, қазақ халқы кез келген дүниені жұрт үшін істейді.
“Қазақтың тойы да, жаназасы да біреулер үшін жасалатындай әсер қалдырады. Той “ұят болмасын” деген оймен өтеді, ал жерлеуде басты назар жайылған дастарқанға, асқа және “жақсы адам еді” деген сөздерге ауысады. Жерлеуде жақын адамыңнан айырылып, не істеріңді білмей жүргенде, өзгелер дастарқан басында отырып алып әңгіме айтады”, – дейді ол.
Ағасын жоғалтқан бойжеткен де өз оқиғасын бөліскен.
“Ағамның жаназасында мен ешкімді көргім келмеді, бірақ маған шай қайнатып, оны демдеп тұруды тапсырды. Адамдар толассыз шәйнек тасып келіп жатты, мен көз жасымды әрең тыйып, шай дайындап тұрдым. Бір әйел келіп, шайдың тым қою екенін айтты. Жарайды, үстіне қайнаған су қостым. Біраз уақыттан соң қайта келіп, шайдың жеткілікті ыстық емес екенін жеткізді. Сол сәтте шәйнекті басына кигізгім келді, бірақ ағамды ойлап, өзімді ұстадым да “адамдар жерлеуге шай ішіп, ас жеу үшін келе ме, әлде қайғыны бөлісу үшін бе?” деп сұрадым. Ол тосылып қалды, ал мен бәрін тастап, кетіп қалдым. Осындай жерлеу рәсімдерін жек көремін”, – деп жазған ол.
Этнограф не дейді?
Осы тұста Stan.kz тілшісі көпшіліктің сыны қаншалық орынды екенін мәдениеттанушы Бердалы Оспаннан сұрады.
Этнограф марқұмға арналып айтылатын жоқтаудың мәнін жаназадағы жақын адамның махаббаты мен қимастығынан туындайтын ғұрып ретінде түсіндірді. Сондықтан жоқтау дәстүрі қазақ халқында ерекше маңызды орын алған.
“Қазақтар жақын адамы дүниеден өткенде жоқтау айтады. Бұл тек дәстүр емес, марқұмның өмірін еске алу, оның жанымен қоштасудың маңызды көрінісі. “Өлімнің сәні – жоқтау” дейді халқымыз. Әкесі мен анасы қайтқан соң, балалары жоқтау айтпаса, “артында жоқтаушысы жоқ екен” деп жатады. Жоқтау айту – сол адамның саған қаншалықты жақын, қымбат болғанын білдіретін амал. Оған қоса бұл жүректегі қайғыны азайтып, мұң мен мұңайған сезімді сыртқа шығару құралы. Сондықтан “қатты жылама” деп айту дұрыс емес. Жоқтауда марқұмның сен үшін қаншалық бағалы болғанын, жасаған жақсылықтарын түгел айтып, келген адамдарға жеткізесіз”, – деді маман.
Сондай-ақ этнограф жоқтау айтып, жылауды жасандылыққа теңейтіндірге де жауап берді.
“Марқұмның қасында тұрған адамдар оған құрмет көрсетіп, тілек айтып, дұға жасай отырып, жоқтау айту дәстүрін орындайды. Әйелдер марқұм үшін жылап, айғайлап, кейде бұл әрекет сырт қарағанда жасанды көрінуі мүмкін, бірақ ол да дәстүрдің ажырамас бөлігі. Ахмет Байтұрсынұлының өзі бірнеше жоқтаудың жинағын шығарып, сол арқылы ерліктерді, өмір тарихын ұрпаққа жеткізген”, – деді ол.
Бердалы Оспан қазақтың жетісін, бейшембілігін және қырқын өткізу дәстүрлерінің мәнін түсіндірді.
“Адам дүниеден өткенде туған-туыстары алыстан көңіл айтуға келеді. Бұрындары қыз алыстағы елге тұрмысқа шығатын болса, қаза кезінде құда-жекжаттары сол жерден келетін. Сол себепті жетісі, қырқын, жүз күндігінде ас беріп, дастарқан жайылады”, – деді ол.
Адам қайтқанда дастарқан жайылуы да маңызды дәстүр.
“Қонақтар дастарқан басында тамақтанып, марқұмға құрмет көрсетеді. Қандай тағамдар қойылатынын тек марқұмның отбасы шешеді. Шетелдік діни немесе басқа ұйымдардың араласуға құқығы жоқ. Әр отбасы өз дәстүрін сақтап, марқұмның жанында болуды ұйымдастырады”, – деді ол.
Маман дін мен ұлт дәстүрін айыра білу қажет екенін айтты, оның сөзінше ҚМДБ мамандарының жаназада ас бергенде дастарқанға қойылуға тиіс тағамдардың тізімін жариялап, оны шектеуі дұрыс емес.
“Қазақтың жерлеу салтын тек мұсылман салты деп қарауға болмайды, себебі қазақтардың бәрі мұсылман емес. Дін мен ұлт дәстүрін айыра білу қажет. Жақында ҚМДБ жаназада ас бергенде дастарқанға қойылуға тиіс тағамдардың тізімін жариялап, оны толық толтырмауға кеңес берген. Мүфтият – діннің өкілі, бірақ дін бізге сырттан келген, ал қазақтың өз салт-дәстүрі басқаша. Сондықтан дастарқанда қанша ет, бауырсақ, самса, қымыз немесе қымыран болатынын марқұмның отбасы ғана шеше алады”, – дейді ол.
Этнограф жаназада жайылған дастарқандағы астан алып кету мәселесіне де пікір білдірді. Ол мұны ас беріп отырған отбасы шешуге тиіс деп есептейді. Айтуынша, қазақта “астан алыңыздар, аруаққа тиеді” деген сөз бар, осы себепті бұл ешқандай оғаш немесе орынсыз қылық емес.
Маман қазақтың жерлеу салты – адамның қадір-қасиетін, туыстар мен қоғам алдындағы мәртебесін көрсететін күрделі рәсім екенін жеткізді. Ол тек марқұмды жерлеу емес, туыстардың бір-біріне құрмет көрсетуі мен мәдени мұраның сақталуын қамтамасыз етеді.
Бердалы Оспан әңгіме соңында желіде қазақтың жерлеу салтын сынайтындарға тіл қатты.
“Желіде отырғандарда еш жауапкершілік жоқ. “Ит үреді, көш жүреді” деген қазақтың ұлағатты сөзі бар, тақырыпты білмейтіндерге сөз шығын”, – деп түйіндеді ол.
Айта кетейік, бұған дейін қазақстандықтар жаназада біреуді жалдап жоқтау айтқызатындарды сынағаны хабарланған еді.
