Өткеніміздің айнасы іспеттес бұл туынды алыс-жақын шетелдерге, келешек ұрпаққа тарихымызды танытады деген үкілі үміт пен сенім бәріміздің де көкейімізде жүрді. Жоба авторларының айтуынша, әу баста Елбасымыз осы тарихи фильмді 20 бөлім етіп, Абылай ханға дейінгі дәуірді қамтуды тапсырған екен. Бірақ арада бір жыл өткенде, яғни түсірілімге аз уақыт қалғанда 10 бөлімге сыйдыру жөнінде бұйрық келді. Осы себептен де фильм сценарийі он серияға лайықталып, кейін түсірілім барысында сол он бөлімді түсірудің өзі мүмкін болмапты. «Негізінен сценарий бойынша оқиға қазақ хандары Жәнібек пен Керейдің Шығанаққа қайтып барып, оны басып алуымен, артынан Керей мен Жәнібектің жау қолынан қаза табуымен аяқталуы тиіс еді. Ол оқиға фильмнің сыртында қалып қойды» дейді авторлар. Ілия Есенберлиннің «Алмас қылыш» тарихи шығармасының желісімен түсірілген бұл фильм аз сынға ұшырап тұрған жоқ. Көпшілік, соның ішінде тарихшылардың өкпелері қара қазандай.

Смағұл Елубай:

“Жарыққа шыққан фильмнің желісіне қатысты тарихшылар тарапынан айтылып жатқан сын-пікірлерде қайшылықтар бар. Мәселен, талантты тарихшы Берекет Кәрібаев тарихшы ретінде сынауда. Мысалы, ол тарихта Әбілқайырдың немересін аманатқа береді деді. Бірақ бұл фильмде көрсетілмей қалған жоқ қой. Одан кейін Жәнібек пен Керейден басқа сол ордадағы сұлтанның Әбілқайырға қарсы шыққанын айтты. Бұл жерде Берекет тарихшы ретінде ғана қараған, ол егер кинорежиссер немесе сценарист болса, не үшін кейбір кейіпкерлердің оқиғадан тыс қалғанын білетін еді. Мысалы, Жәнібектің Қасымнан басқа он шақты баласы бар. Оның бәрін экранда көрсететін болсақ, оны жұрт қарамайды. Тарихи фильм экранға шыққаннан кейін оның тағдыры, мінезі, желісі болу керек. Берекет Кәрібаев тарихшы ретінде «Қазақ хандығының құрылуы» деген тамаша кітап жазды. Біз оны да оқып шықтық. Ондағы деректердің бәрін келтіре беруге, мәселен, пәленше әйелі, түгенше баласы болды деп түгендеп көрсетуге болады. Оның бәрін фильмге енгізе берсек, бұл шамамен 300 серияға жетер еді. Алайда көркем шығармада олардың бәрін қаптатып, тірілту мүмкін емес. Сондықтан да біз идеямызды ашуға көмектесетін тұлғаларды ғана алдық. Әрі сол тұлғаларды аяғына дейін алып шығуға тырыстық. Себебі көркемдік шығарманың заңы ол. Тарихта болғанның бәрін тізіп шыға алмайсың. Тарих сахнасына шыққан адамдарды тізіп отыру — тарихи монографияның міндеті. Көркем шығарманың міндеті — солардың ішінен кейбіреулерін ғана алып, бірақ тарихтың рухын, уақыттың философиясын беру.

— Кинотуынды жарыққа шыға салысымен, басқа ресми бағытталған сындардан бөлек, әлеуметтік желілерде «Қазтуған ХVІІ ғасырдың бірінші жартысында туған. Ендеше, Қазтуғанды неге алтыншы атасы Мұсаға қарсы қойып, «Алмас қылыш» фильмінде Жәнібектердің заманына апарып жүрміз?» деген пікірді көзім шалды. Осыған айтар уәждеріңіз қандай?

— Жәнібек пен Керейдің замандасы Мұса би деген болған. Бұл туралы Әбілғазы Баһадүрдің «Түрік шежіресінде», Қадырғали Жалайырдың еңбектерінде айтылады. Керек десеңіз, Ноғайлыны екіге бөліп бара жатқан кезде Қазтуған батыр мен Мұса бидің соғысатыны туралы да айтылған. Бұл деректі біз де білеміз. Сондықтан да Мұса биді енгізген едік. Ноғайлардың белгілі бір бөлігі Қазақстанның батысынан Еділ бойынан қазақ хандығына келіп қосылып жатқандығы тарихи шындық болған соң, Мұса би сол елдің негізгі қожасы болған соң, оған логика бойынша қарсы шығуы тиіс қой. Қазақтарға өз елінің Қазтуғанын жібермеу керек қой. Мінеки, біз осыған табан тіредік те, сол себептен Қазтуған мен Мұса бидің текетіресін фильмге енгіздік. Жалпы көпшілік тарапынан тарихи қателіктер жіберілді деген сыңайдағы сын білдірілуде. Алайда, тағы да қайталап айтамын, бұл деректі фильм емес. Егер «Алмас қылыш» деректі фильм болса, оны жасаған режиссер тура дерекке құрар еді. Ал енді көркем фильмде, керек десеңіз, Әбілқайырдың атын Шайбани шах деп өзгертіп жібердік қой. Әбілқайыр деген біздің көрші халқымыз үшін қастерлі есімдердің бірі. Себебі оның немересі Мұхаммед Шайбани (фильмде образы жасалынды, оны да Шах Мұхамед деп алдық) көшпелі өзбектерден қазақтарды бөліп алып, Қасым ханмен соғысқан. Сөйтіп, Мұхамед Шайбани өзбек халқының негізін құраған. Сондықтан да біз оның атасына да, өзіне де тура өзінің атын беруден тайсақтадық. Бұл нұсқауды бізге Елбасы берді, — дейді жазушы, сценарий авторы Смағұл Елубай.

Әсия Бағдәулетқызы:

Жалпы, фильмнің желісі мен тарихи деректеріне қатысты айтылған сындарды естіп те, оқып та қанық болдық. Әркім өзінше ой түйеді. Ал енді фильмнің көркемдік жағы, актерлерінің кәсіби шеберліктері туралы айтатын біздің елімізде киносыншы қалмағандай ма деп ойлайсың. Сын айтуға да, оны қабылдауға да құдды бір қас дұшпанына оқ жаудырардай қарайтынымызға тағы да көзіміз жетті. Олай дейтініміз, өз саласының маманы деп әншейінде «мен өнертанушымын, мен киносыншымын» деушілерден пікірлерін сұрағанымызда, «жалпы фильмге еш көңілім толмады» деуден әрі аспай, сол «көңіл көншітпеген пікірлерін білдіруге бата алмайтындарын, араласып жүрген жігіттерді ренжітіп алудан қорқатындықтарын» білдірді. Әрине, біз фильмнің кемшіліктерін тізіп шығуды көздемейміз. Кинотуындының жақсы жағын да бағалап, салмақтап беруге болады. Сын түзелмей, мін түзелмейді. Тек осы тұрғыдан мәдениеттанушы, жас маман Әсия Бағдәулетқызынан газетіміздің оқырмандары үшін өз ойын сұрағанымызда, қарапайым көрермен байқай бермейтін, нағыз майталман маман көзімен сұрыпталған сыни көзқарасымен бөлісті:

«Көшпенділерден» кейінгі ең атышулы жоба «Қазақ хандығы» алғашқы көрермендерін тапты. Туынды Керей мен Жәнібектің Әбілқайырдан бөлінуі мен жеке хандық құру кезеңін қамтиды. Тақырыптың маңыздылығына күмән жоқ. Жалпы, тарихи киноларда кейіпкерлердің өлмейтінін біліп, тыныш отырасың. Бұл енді «Тақтар ойыны» емес қой. Бірақ, соған қарамастан, сценарий авторлары барынша интрига тудыруға тырысқан. Сарай маңы эпизодтардың драматургиясы мығым: Әбілқайыр мен қос сұлтан арасындағы шиеленіс, саяси ойындар нанымды. Хан шатырындағы көріністе Әбілқайыр мен Жәнібектің, немесе аңшылық эпизодында Әбілқайыр мен Керейдің сөз шарпысуында ымдап ырғасатын өткен дәуірдің ірілігі бар. Бірақ одан әрі фильм драматургиясы сол шиеленісті ұстап тұра алмады.
Бірақ техникалық тұрғыда, бұл бір компьютерлік графика ойлап табылмаған ықылымда түсірілген фильм сияқты. Үркердей ойрат үркердей қазақпен соғысады да, кері қашады. Хандықтың негізін қалаймын деп көшіп жатқан жұрт та әрі кетсе жүз шақты адам. Көрермен соны байқамай қалады деп ойлай ма? Масштаб жоқ. Жұпыны. Түмен-түмен адам жалдап, оларға көне киім тігіп беру қолдан келмейді, түсінікті. Бірақ «Трояны», не «Батыл жүректі» қарасаңызшы, бес адамды бес жүз мың әскер қып көбейтеді ғой. Сосын фильмнің түсірілу эстетикасында бірізділік жоқ. Алғашқы ұрыс сахнасында кесілген аяқ, шабылған қол, шашыраған қан сияқты натуралистік көріністер басым. Одан кейін бірнеше шайқасты көрдік. Ондайдың бірі де жоқ. Неге? Режиссер о бастан «бір жағына шығып», қалай түсіргісі келетінін анықтауы керек еді ғой.

Фильмде бірнеше метафора бар. Ол Әбілқайырдың тордағы құсы. Әбілқайыр, ашуланып кеткен Қобыландының артынан, «Қайда барар дейсің, айналып қазығын табады» деп тұрғанда, тордағы құсы ұшып кетеді. Демек, қазақты да, Қобыландыны да уысынан жіберіп алды деген сөз. Бұл әдемі оқылады, басқа кейбір метафоралары сәтсіз. Мысалы, көшіп келе жатқан қазақтар жолдағы құдықтан су ішеді. Оны «азаттықтың дәмін татты» деп келтіреді кадр сыртындағы дауыс. Бірақ оператор, неге екенін, бұл эпизодты қазір бір жаманшылық болғалы тұрғандай түсіреді. Немесе жолда туған бала — Шалкиізді алыңыз. Оны «қазақтың азаттығының даусы еді» деп сипаттап алып, шешесі өлгенде ноғайларға беріп жіберетіні несі?!

Әбілқайыр «тақ үшін туған бауырымды өлтірдім» деп мақтанады, Мұхаммед «төреде туыс болмайды» деп жиі қайталайды. Ал Қасым «тақ үшін таласта туыстың қанын төкпеймін» дейді. (Тарихтан мәлім, сол сертінде тұрады). Жәнібек те аттан түсіп, Керейге жол береді. Ақ киіздегі ағасын елдің алды болып өзі көтереді. Қазақ хандарының дәстүрінде билік ешқашан түпкі мақсат болмаған деген ой бар.

Бірақ Өзбек хандығы солай аталады екен деп, Әбілқайырды тұқым-тұяғымен көзін боятып, ала матасын оратып, қазіргі өзбектерге айналдырып жіберуге болмайтын шығар. Онда да кілең қазақтың тайпалары емес пе еді, Шайбани да Шыңғыстың ұрпағы емес пе еді (тарихшылар ол кезде Өзбек хандығы деген атау болғанымен, ол этнос ретінде өзбектер болып қалыптаспаған кез (дәл қазақ сияқты) дегенді айтады). Ендеше, Моғолстанды Ұйғырстан қылып шығарудың қай қисыны бар? Аты моғол болғанымен, ол да қазақтың өз тайпаларының қонысы еді ғой».

Рүстем Әбдірашев, «Алмас қылыш» тарихи фильмінің режиссері:

— Рүстем мырза, «Алмас қылыш» экранға шыққалы бері сын толастамауда. Көпшілік әсіресе тарихи кемшіліктерді жіпке тізуде. Бұған не айтасыз?

— Мен сіздің көпшілік сын айтып, кемшіліктерді тізіп жатыр дегеніңізге келіспеймін. Себебі бірнеше адамның айтқан пікірлеріне қарап, бұл көпшілік қауымның пікірі мен көзқарасын салмақтайды деп айтуға болмайды. Керісінше, менің ойымша, жалпы қоғамның көңілінен шығып жатыр. Ал енді «біткен іске сыншы көп» демекші, әркім өзінше, ауыз өзімдікі екен деп, әлеуметтік желіде отырып алып неше түрлі сын тағуда. Өзім де әлеуметтік желідегі фильмге бағытталған cол түрлі сын-пікірлерді қадағалап, оқып жүрмін. Соның ішінде оқуға тұратыны да бар, тұрмайтыны да бар. Біреуінің сыны дәйекті әрі тұщымды, ал енді біреуінің айтқан сыны әйтеуір өзінің білімділігін көрсеткісі келетіндердің сыны. Кезінде осы фильмге қаражат жетіспей, біз қаржылық жағынан тығырыққа тірелгенімізде сол сынағыштардың бәрі қайда болды?! Бірде-біреуінен рухани да, материлдық та көк тиын көмек келген жоқ. Ал енді фильм дайын болған кезде бәрі білгіш. Сондықтан мен көп сынға келіспеймін. Себебі бұл деректі тарихи фильм емес, бұл — көркем фильм. Мен режиссер ретінде сол тарихты қалай талдап, халыққа қалай жеткіземін, ол менің шаруам, заң жүзінде авторлық құқығым. Сондықтан әлдекімдердің айтып жатқан сындарына менің түкіргенім бар!
Мысалы, Иван Грозныйды жасаған кезде С.М.Эйзенштейн өзінің интерпретациясын сол өзінің заманына сай жасаған. Қалай десек те, бұл нақты деректі қажет етпейтін, көркем фильм. Сондықтан өзінің интерпретациясы болады, режиссер ретінде, суретші ретінде өзімнің осы тарихқа деген көзқарасым осындай. Сол себептен сынасын, сынамасын, бар берерім осы. Әрбір сыншының, әрқайсысының таққан сыны мен келтірген мысалына жауап беру міндетім емес. Қолдарынан келсе, өздерінің жобасын түсірсін.

— Демек, сіз фильмді түсіру барысында осы тарихи сәйкессіздіктерді біле тұра жол бердіңіз, қысқасы, «көз жұмдыңыз» ғой?

— Әрине, себебі көркем туындыны қалай құбылтып, қалай әсерлеп беремін, ол менің құқығым. Режиссер-суретші ретінде, сол тарихи фильмді қалай көрсетіп беремін десе де өз еркі, өз құқығы. Мысалы, қазақтың тарихында да Асан қайғыдан бастап, тарихи аңыздарының неше түрлі нұсқасы бар. Кейбіреулер «Асан қайғы болмаған, ол Алтын Орданың кезінде неге жүр?» деп білгішсініп жатыр. Алтын Орда деген қазақтың тарихы, бөліп тастауға болмайды. Тарихта Алтын Орда деген мемлекет болмаған. Алтын Орда деген «Алтын заман» дегенді білдіретін тарихшылардың ойлап шығарған сөзі. Алтын Орданың тарихи атауы — Ұлы Ұлыс. Ұлы Ұлыстың негізгі екі қанаты — Көк Орда мен Ақ орда. Ақ Орданың қалай құрылғаны туралы мен өзімнің картинамды жасадым. Сондықтан да не айтса да айта берсін. Мен режиссер ретінде өзімнің туындымды жасадым. Мен әрбір сөзім үшін, әрбір кадрым, эпизодым үшін бетпе-бет жауап беруге дайынмын.

Қалай десек те, «Алмас қылыштан» рухымыз тіріліп, жүрегімізде елдік сезім оянды. Оятты. Біз үшін де ең маңыздысы қазақ халқының рухын биіктететін, сәл қиындыққа сағы сынғыш бүгінгі ұрпақты осындай тарихи картиналармен қайрау, айбынын асқақтату, жігерлендіру.

Қазақстан Заман газеті, Нұргүл Жамбылқызы

Жіберіп алмаңыз:

“Алмас қылыш” фильміндегі 20 тарихи қателік

Ең көп табыс алып келген қазақстандық фильмдердің тізімі жарияланды

Рүстем Әбдірашев “Қазақ елі” фильміне байланысты бар шындықты жасырмай жайып салды

Талқылау