Оның ата-бабалары Қыпшак-Бошай руының дала ақсүйектері болды. Яғни, Мұстафа қыпшақ руынан тараған текті әулеттің ұрпағы. Мұстафаның атасы Сырдария аймағындағы Хива хандығының билеушісі, ал әкесі халықтың құрметті судьясы болған. Олардың отбасында ежелгі қолжазбалар сақталған жақсы кітапханасы болды. Әкесінің еркімен Мұстафа Перовскідегі орыс мектебіне оқуға барды, өйткені ол заманда орыс тілін білу өте маңызды болатын.

Сол уақытта қазақ даласына Ресейдің жерсіз шаруалары келіп, түбегейлі халықтың жеріне қоныстанып, жанжалдар басталды. 1902 жылы әкесі оны Ташкент гимназиясына оқуға жіберді. Онда Мұстафа алғаш рет Керенскийдің есімін естіді. Керенский мен Шоқай он жыл аралықта бірінші Ташкент ерлер гимназиясын бітірді, кейінірек ол Санкт-Петербург заң мектебін (1899-1904 және 1910-1914) үздік тәмамдады.

1910 жылы Ташкент гимназиясының үздік студенті ретінде Мұстафа алтын медальмен марапатталды. Ал «шетелдіктерді» жек көрген Түркістан губернаторы генерал-лейтенант Самсонов бұны естіп, медальды гимназияның тағы бір түлегі Зепрометовқа тапсыруды бұйырды. Дегенмен, ол өзіне тиесілі емес марапаттан бас тартып, Шоқай өзінің медалін алды.

Медальға байланысты туған дау-жанжалды басу үшін губернатор Мұстафа Шоқайға өзінің әкімшілігінен аудармашы қызметін ұсынды. Бірақ жас Мұстафа оның ұсынысынан бас тартып, Санкт-Петербургке кетіп, университеттің заң факультетіне түсті. Түркістандық шәкіртақы тек орыс студенттерге ғана берілді, бірақ Қазан татарлары Мұстафаға көмектесіп, қазақ баласы солардың шәкіртақысымен күн көрді.

1912 жылы Мұстафаның әкесінің қайтыс болады. Содан кейін ол уақытша өз отандастарының өтініші бойынша үйіне оралып және әкесінің орнына судья лауазымын атқарады. Сол уақытта Столыпин аграрлық реформасына байланысты, патша үкіметі қазақ жеріне Ресейдің шаруаларын жаппай қоныстандыра бастады. Ресейліктер жергілікті қазақтардың жерін тартып алып, жер дауы басталды.

Оқу барысында ол тек қана жерлестердің ғана емес, бүкіл қазақ халқының да мүддесін қорғаумен болды. 1907 жылы 3 шілдеде II Николай патша Сібір мен Орта Азияның байырғы халықтарын сайлау құқығынан айыратын жарлық шығарды. Олар Ресейдің Мемлекеттік думасында бұрын-соңды болмаған өкілдігін жоғалтты. Бірақ қазақ саясаткерлері мен зиялылары өз халқының мүддесі үшін күресуін жалғастырды. 1914 жылы Петроград университетін үздік бітірген жас қазақ көпшіліктің көзіне түсе бастады.

Мұстафаны байқаған мемлекеттік думаның бұрынғы мүшесі, бірінші шақырылымның кадеті Әлихан Бөкейханұлы оны Ресейдің төртінші мемлекеттік думасының мұсылман фракциясының хатшылығына ұсынды.

Кейінірек Шоқай Башқұртстан атынан депутаттыққа сайлануы және қазақ халқының мүддесін қорғауы керек болды. Содан уфалық ірі жер иесі Сәлімгерей Жантөрин Мұстафаға жер сыйлап және оны Думаға ұсынуға келісті. Мұстафа думада жұмыс істеп жүріп Ресейдің көрнекті мұсылман саяси қайраткерлерімен танысып, Башқұрт автономиясының болашақ төрағасы Ахмад-Зәки Валидимен дос болды.

Бірінші дүниежүзілік соғыс қызып тұрған уақытта 1916 жылы 25 маусымда II Николай патша мұсылмандардың дауыс беру құқығынан айырылуына байланысты әскери қызметтен босатылғанына қарамастан, Түркістан өлкесі мен ішінара Сібір аймағының 19 бен 43 жас аралығындағы ер азаматтарын бірінші дүниежүзілік соғыс майданына «қара жұмысқа» алу туралы жарлық шығарды. Рамазан айы мен ауыл шаруашылық жұмыстары қызу-қайнап тұрған сәтте патша жарлығын естіген халық наралықтарын білдірді. Патша үкіметінің озбырлығына шыдамаған ашынған халық Түркістан өлкесінде жаппай көтеріліске шықты. Қазақ даласында көтерілісті Амангелді Иманов басқарды.

Сонда бүкіл Ресейге танымал қорғаушы, мемлекеттік думаның депутаты Керенский мен сенатор Тевкелев мемлекеттік думаның комиссиясын басқарып Петроградтан Ташкентке шықты. Ал ол комисияның құрамында мұсылман фракциясының хатшысы және аудармашы міндетін атқарған Мұстафа Шоқай болды. Комиссия аймақтағы мәселелерді қарап, зерттеді.

Керенский думада сөз сөйлегеннен кейін Мұстафа да түркістандықтардың патша үкіметінің саясатына қарсы көтеріліс шығару себептерін талдап өтті. Осылайша ол бүкіл Ресейде кеңінен таныла бастады. Петроградқа оралған Мұстафа Түркістан және жалпы қазақ жеріндегі бассыздықтарды әшкерелеп, мемлекеттік думаға арнайы құжатты мәліметтер ұсынды. Бірақ, елде ауыр экономикалық және саяси дағдарыс басталып, мемлекеттік дума екінші Николай патшаның бұйрығымен таратылады.

1917 жылдың 23 ақпанында Ақпан төңкерісі басталды. Биліктегілер барлық жерде жұмысшылар мен сарбаздардан құралған кеңесті жаулап алды. 1917 жылдың наурызында Мұстафа Шоқай Ташкенттегі мұсылман конгресінде құрылған мұсылман орталығын басқарып, «Бірлік туы» газетін басып шығарды. Онда ол алғаш рет барлық түркітілдес халықтардың тәуелсіздігі жайлы идеясын жариялады. Сондай-ақ, ол демократиялық идеяларды алға тартатын орыс тіліндегі «Свободный Туркестан» газетін шығара бастады.

Сол уақытта мұсылман орталығы автономия құруға дайындала бастады. Түркістан халқы 1917 жылғы Қазан төңкерісін қуанышпен қабылдады, бірақ бұл қуаныштары ұзаққа созылмады. Өйткені Кеңес үкіметі Түркістан автономиясына қатты қарсылық көрсетті. Ташкентте большевиктер билікті басып ала бастады. 1917 жылы 29 қазанда қала толықтай Кеңес үкіметінің қолында болды. Сонда Түркістан комитетінің мүшелерін қамауға алу туралы бұйрық шығарылды. Ал Мұстафа Шоқайдың басы үшін 1000 рубль мөлшерінде сыйақы тағайындалды. Большевиктер жас түркістандық саясаткердің билігінен үрейленді.

Мұстафа Шоқай мен оның серіктестері Ташкентті тастап, өз қызметтерін Ферғана алқабында, Қоқан хандығының бұрынғы астанасы Қоқанда жалғастырды. 1917 жылы 27 қарашада Қоқандағы IV кезектен тыс бүкіл мұсылман конгресінде Мұхамеджан Тынышпаев бастаған уақытша кеңес «Қоқан автономиясын» құру туралы хабарлады. Ал сыртқы істер министрлігін Мұстафа Шоқай басқарды, бірақ көп ұзамай ішкі келіспеушіліктердің салдарынан Тынышпаев автономия мүшесінен кетіп, Мұстафа үкімет төрағасы болып қалды.

5 желтоқсаннан 13 желтоқсанға дейін Қоқан автономиясының басшысы ретінде шақырылған Мұстафа Шоқай Алаш автономиясының құрылғаны туралы хабарланған Орынбордағы екінші бүкілхалықтық конгреске қатысты. Ол Әлихан Бөкейханов басқарған Алаш-Орда үкіметінің құрамына қосылды. Бұл үкіметте 25 орынның 10-ы орыстар мен басқа ұлттарға берілді. Болашақ Ресей Федерациясының құрамына Алаш автономиясы да қабылданды. Сонда Қоқан үкіметі тікелей, тең және жасырын дауыс беру негізінде өздерінің парламентін құруға ниетті екендерін хабарлады.

Парламенттегі орындардың үштен екісі мұсылман депутаттарына, ал үштен бірі мұсылман дінін ұстанбайтындарға берілді. Осындай парламенттің арқасында Түркістан демократиялы болуға алғашқы қадам жасай алушы еді. Бірақ, Түркістан халық комиссарлары кеңесінің төрайымы Федор Колесов мұсылмандардың жоғары билік органдарына жіберілмейтінін айтып, қарсылық көрсетті. Ал 1918 жылдың қаңтарында оның талабына жауап ретінде, Мұстафа Кеңес үкіметінің билігін мойындаудан бас тартты.

Содан кейін Түркістан автономиясын жою үшін Мәскеуден Ташкентке әскерлер мен зеңбірек тиелген 11 пойыз келді. 1918 жылдың 6 ақпанында большевиктер Қоқанға шабуыл жасап, үш күннің ішінде ежелгі қаланы толығымен жойып жіберді. Мұстафа Шоқай бұл төңкерістен әрең дегенде аман-есен қашып құтылып, Грузияға кетіп қалды. Онда ол Кавказ халықтарының демократиялық қозғалысына белсенді түрде араласты.

1921 жылы Қызыл Әскер Кавказды басып алды, 16 ақпанда әскерлер Тифлиске кірді. Ал Мұстафа Шоқай Түркияға қоныс аударуға мәжбүр болды. Содан кейін ол Берлин арқылы Францияға өтіп, сонда қоныстанды. Түркістан халықтарының көзін ашу мақсатында Мұстафа Шоқай босқын екеніне қарамастан, Орта Азия, теориялық зерттеулер, саяси шолулар туралы мақалалар жариялаған газеттер мен журналдардың басылымын ұйымдастырды.

1926 жылдан бастап Мұстафа Шоқай «Прометей» журналының редакциялық алқасында, Кавказ, Украина мен Түркістан халықтары ұлттық қорында болды. 1927 жылы ол Стамбулда «Жаңа Түркістан» журналын шығарды. 1929 жылдан бері Берлинде «Жас Түркістан» журналын басып шығарып, оның бас редакторы болып тағайындалды. Журнал 1939 жылға екінші дүниежүзілік соғыстың басталуына дейін жұмыс істеді. Сондай-ақ, бірнеше тілде еркін сөйлейтін Мұстафа Шоқай Париж, Лондон, Стамбул, Варшава қалаларында баяндамалар мен аналитикалық шолулар жасады.

1941 жылы 22 маусымда ұлтшылдар Парижге шабуыл жасап, барлық көрнекті ресейлік босқындарды тұтқындап, оларды «Компьен» қорғанына қамады. Онда Мұстафа Шоқай да болды. Үш аптадан кейін оны Берлинге алып келіп, лагерьде қамауда отырған советтік түркітектес ұлттардан Түркістан легионын құрып, Мұстафаға басқаруға ұсыныс жасады. Немістер Шоқайдың билігіне сенді. Мұстафа Шоқай осы лагерлердегі жерлестерінің жағдайымен таныстыруды талап етті. Бірақ, тікенді сымға қамалған азиялықтардың адам төзгісіз өмір сүру жағдайын көріп таңғалды.

Мұстафа Шоқайды пайдалану арқылы жоспарларын жүзеге асыра алмайтындарын түсінген неміс басшылығы оны алып тастауды шешті. 1941 жылдың 22 желтоқсанында Гитлер Түркістан және басқа да ұлттық легиондарды құру туралы жарлыққа қол қойды. Сондықтан, ол легионның құрылуына Мұстафа Шоқайдың еш қатысы жоқ. Ол сол кезде Берлиндегі Виктория ауруханасында емделіп жатты.

Осылайша қазақ халқының көрнекті қоғам қайраткері 1941 жылы 27 желтоқсанда Берлинде жұмбақ жағдайда көз жұмады. Ресми баяндамада ол «концентрациялық лагерьде жұқтырған бөртпе сүзектің салдарынан, қаны уланып қайтыс болды» делінген. Бірақ дәл осы белгілер улану кезінде де болуы мүмкін. Сонымен қатар, оның жұбайы Мария Горина-Шоқай өз естеліктерінде “Мұстафа Түркістанда жүргенінде бөртпе сүзекпен ауырған және оның енді иммунитеті болуы керек” деген болатын. Дегенмен, Мұстафа Шоқайдың улануына өзбек серігі Вели Каюмның қатысы бар делінеді. Себебі, ол 1942 жылдың наурызында құрылған Түркістан легионын басқарған.

Stan.kz сайтын Telegram арқылы оқыңыз. Арнамызға жазылыңыз.

Талқылау